I.        ANAYASA, ANAYASACILIK ve ANAYASANIN ÜSTÜNLÜĞÜ

A.     Anayasanın Tanımı ve Anayasaların Sınıflandırılması

1.       Anayasa Terimi

            Anayasa olarak adlandırılan hukuk kuralları devletlerin nasıl yönetileceğini; özellikle de vatandaşların, egemen devlet karşısındaki haklarının nasıl korunacağını[1] anlatan kurallardır[2].

2.       Toplum ve Devlete Tesirleri Bakımından Anayasalar

a.       Yaşayan Anayasa

            Anayasanın gereklerine, toplumsal yaşam için amaçlanan sonuca göre şekillenmiş ve uygulanan anayasalardır[3]. Yaşayan anayasalara anayasal normlar devlet iktidarını kişi hakları lehine sınırlar. Bununla birlikte bu sınırlama, tabiri caizse, lafta kalmaz ve sistemin işleyişi bu anayasal normlarla uyum içinde yürür. Yani anayasa sadece ideal bir metin olarak var olmaktan sıyrılmış; günlük yaşam içinde içselleştirilmiştir.

b.      Sözde Anayasa

            Bu tür anayasaların uygulandığı devletlerde “anayasa” adıyla anılan bir metin mevcuttur. Hatta bu metin sert ve bağlayıcı da olabilir. Fakat sözde anayasaların anayasacılık düşüncesi ve felsefesini yansıttıkları söylenemez. Yalnız devlet teşkilatının yapısını düzenleyen, iktidarın keyfi kullanımını sınırlandırmayan bu metinler yukarda bahsettiğimiz ideal, anayasa tanımına da uymamaktadır. Kısaca yalnız adı “anayasa” olan anayasalardır[4]. 

c.       Kamuflaj Anayasa

            Kamuflaj anayasalarda ise, söze anayasaların tersine yürürlükteki resmi metin anayasacılık ve anayasa felsefesinin gereklerine uygundur; ancak etkinliği yoktur. Sök konusu anayasalar gerek güvence mekanizmaları kurulmadığından, gerekse de halk tarafından benimsenmediğinden uygulamada pasif kalmış, bireyin haklarını koruyamayan; iktidarı sınırlandırmayı ön görmüş olmakla birlikte bu amaca ulaşamamış anayasalardır[5].

3.       Teknik Anlamda Anayasa Türleri

a.       Çerçeve ve Kazuistik Anayasalar

            Anayasaları teknik anlamda sınıflandırmak da mümkündür. İlk ayrımda metnin ne kadar ayrıntılı ve öznel düzenlemeler getirdiğine bakılabilir.

            Kimi anayasalar yalnızca genel hükümler koymakla yetinip ayrıntılı düzenlemeleri kanunlara bırakırlar. Bu tür metinler devletin uyacağı esasları ve insan hakları sisteminin yalnız genel esaslarını ifade etmekle yetinir; yoruma açıktır. Dolayısıyla sık sık değiştirilmeye ihtiyaç duymadan uzun süre toplumun ihtiyaçlarını karşılayacağı söylenebilir. Fakat bu tür metinlerin hem yorum farkından kötüye kullanılabileceği hem de bazen gerekli güvenceleri açıkça belirtmeyeceğinden arkasından dolanmanın mümkün olabileceği de göz önünde bulundurulmalıdır. Nitekim çerçeve anayasalara bizim tarihimizden örnek verebileceğimiz 1924 Anayasası pek çok temel hakkı güvence altına almakla birlikte temel hakların nasıl sınırlandırılabileceğini ayrıntılı düzenlemediğinden (burada 1924 Anayasası bünyesinde bir “anayasa mahkemesi” kurulmamış olması ve 1924 Anayasasının bir kamuflaj anayasa oluğu da göz önünde bulundurulmalıdır)  kanunlarla anayasal güvenceler ihlal edilebilmiştir.

            Çerçeve anayasaların aksine çok daha detaylı düzenlemeler getiren metinlere ise “kazuistik anayasa” denir. Bu tür anayasalar ayrıntılı metinler olup yoruma pek açık değildirler. Arzu edilen güvenceler de daha rahat düzenleme konusu olmuştur[6]. Bununla birlikte değişen şartlara uyum kabiliyeti azdır ve siyasal stratejilerle sık değiştirilmek durumunda kalırlar.  Yine şu an yürürlükte olan 1982 Anayasası kazuistik anayasalara örnek teşkil edebilir.

b.      Yumuşak, Sert ve Mutlak Sert Anayasalar

            Teknik anlamda yapılabilecek ikinci sınıflandırma anayasaların değiştirilebilme kabiliyetleri üzerinden yapılabilir. Buna göre kimi anayasalar, alelade kanunlarla aynı usulde; herhangi bir nitelikli çoğunluk, halk oylaması gerektirmeden değiştirilebilir. Yumuşak anayasa olarak adlandırılan bu metinler herhangi bir değiştirilemez madde içermezler. Ayrıca kanunların anayasaya uygun olma zorunluluğu da bu metinler için bir zorunluluk değildir.

            Yumuşak anayasaların aksine sert anayasalar üstün metinlerdir. Bu anayasaların değiştirilmesi için alelade kanunlardan ziyade nitelikli çoğunluklara ihtiyaç olabilir. Ayrıca yalnız yasama organının inisiyatifi ile değiştirilmeyip ve fakat halk oylamasına da gidilebilir. Tüm bunların yanında kanunların anayasaya uygun olma zorunluluğu ve anayasa mahkemesi gibi kurumlarla üstünlüğün korunması da bir anayasayı sert kılan özelliklerdir. Hatta sert anayasaların bazı maddelerinin değiştirilememesi de söz konusudur.

            Günümüzde sıkça rastlanmamakla birlikte kimi anayasaların değiştirilmesi imkânsızdır. Mutlak sert anayasa olarak tanımlayabileceğimiz bu anayasalar olağan hukuki kurumlarla değiştirilemezler.

B.      Anayasaların Yapılması ve Değiştirilmesi

            Anayasa yapılması ve anayasanın değiştirilmesi farklı kavramlardır. Bir ülke anayasasını değiştiriyorsa (ya da anayasasında değişiklikler yapıyorsa) güncel ihtiyaçlara uyum sağlamak veya pek de radikal olmayan siyasi tercihlere yönelmek amacını güttüğü söylenebilir. Anayasanın, dayandığı temel ilkeler değiştirilmeden, baştanbaşa yeniden yazılmasında da durum böyledir. Oysa anayasa yapılması o ülkede derin toplumsal değişmenin olduğunu gösterir. Rejim değişikliği, resmi ideolojinin farklılaşması bu durumlara örnek gösterilebilir. Ayrıca anayasa değişikliği hukuki bir olaydır ve mevcut anayasanın öngördüğü usullerle gerçekleştirilirken anayasa yapılması hukuk dışı (uyulması gereken, hukukun evrensel ilkeleri dışında, meşru hukuk kuralı mevcut olmadığından) bir olaydır.

            Burada anayasa yapan ya da değiştiren iradenin de nasıl sınıflandırıldığına da değinmekte fayda var. Söz konusu irade “kurucu iktidar” olarak tanımlanır ve asli kurucu – tali kurucu olarak iki başlık altında incelenebilir.

1.       Asli Kurucu İktidar

            Herhangi bir hukuk kuralıyla bağlı olmaksızın anayasa yapan egemen[7] iradeye asli kurucu iktidar denir. Bu tür iktidar bir devrimle ya da dağılma ile ortaya çıkan siyasal ve hukuki boşlukta doğar[8].

            Asli kurucu iktidar iradesinin tamamen veya büyük ölçüde tek bir kişide toplanması halinde monokratik iktidardan söz edilir. Bu durumda ortaya çıkan anayasa bir tür ferman anayasa olur ve hükümdar tarafından topluma bağışlanmıştır. Genellikle bir monarkın kendi iradesi ile kendini sınırladığı ve meşruti monarşiye geçilmek istendiği zaman vuku bulur.

            Kurucu irade bazen demokratik de olabilir. Halk tarafından ve onu temsil etmeye yetkili bir kurucu meclisin kurulması ve bu meclis tarafından hazırlanan anayasanı kabul edilmesiyle “demokratik asli kurucu iktidar” gerçekleşmiş olur[9].

            Bahsedebileceğimiz üçüncü ayrım ise plebisitçi iktidardır. Bu durumda ortada görünüşte halkı temsil eden ama aslında bir gurubun baskısı ve yönetiminde kurulmuş göstermelik bir kurucu meclis vardır. Hatta oluşturulan anayasa meşru ve demokratik gösterilmek adına halk oylaması da yapılabilir.  

2.       Tali Kurucu İktidar

Yukarda da bahsettiğimiz gibi anayasanın bir kere yapıldıktan sonra hiç değiştirilmemesi, mutlak ser yapıda olması toplumsal sorunlara yol açabilir. Bu nedenle asli kurucu iktidar tarafından sonraki iktidarlara anayasayı yine anayasada belirtilen hukuk kurallarının bağlayıcılığında değiştirme yetkisi verilebilir[10]. İşte anayasayı bu şartlarla değiştirmeye yetkili iktidara tali kurucu iktidar adı verilir.

C.     Anayasanın Üstünlüğü ve Anayasallık Denetimi

1.       Üstünlük Kavramı

            Anayasanın üstünlüğü iki yönlü incelenebilir. Öncelikle anayasa tüm hukuki kurumlardan üstündür ve bağlayıcıdır. Bağlayıcılığın muhatabı ise doğrudan doğruya devlet ve onun kurumsal organlarıdır. Devleti ve iktidarı sınırlandırmayı amaçlayan anayasanın vatandaşlar ve sivil inisiyatifler üzerinde doğrudan bağlayıcılığı yoktur. Vatandaşlar ancak resmi kurumlarla ilişkilerinde anayasanın bağlayıcılığının etki alanına girerler[11].

            Anayasalar hukuki normlardan da üstündür. Sert anayasalarda hiçbir kanunun anayasaya aykırı olamayacağı belirtilir. Başka bir ifadeyle bir normlar hiyerarşisi mevcuttur ve anayasa bu hiyerarşinin en tepesindedir.

1.       Anayasallık Denetimi

            Bahsedilen üstünlüğün korunabilmesi, anayasal güvencelerin afili kanun metinleri içinde sıkışıp kalmaması için iktidarın faaliyetlerinin denetlenmesi gerekir. Anayasallık denetimi olarak adlandırılan bu denetim kuvvetler ayrılığı prensiplerinin de gereği olarak farklı kurumlarca el birliğiyle ya da diyalektik olarak yapılabilir[12].

a.       Ön Denetim ve Sonradan Denetim

            Kanunların anayasaya uygunluğunun denetimi olarak vücut bulan anayasallık denetimi kanunun yürürlüğe girmeden önce ya da girdikten sonra yapılması bakımından ikiye ayrılabilir. Bir yasanın yasama organı tarafından kabul edildikten sonra fakat yürürlüğe girmeden önce denetlenmesine ön denetim denir. Bunula birlikte bir yasanın lafzı ilk bakışta anayasaya uygun görünmekle birlikte yürürlüğe girdikten ve uygulanmaya başladıktan sonra aykırılıklar fark edilebilir[13]. Bu durumda mevzubahis yasa hükmünün ortadan kaldırılması gerekir ki böylece ortaya çıkan denetime sonradan denetim denir.

2.       Siyasal Denetim, Yargısal Denetim ve Kamuoyu Denetimi

            Anayasanın muhafaza ettiği düzeni korumak için denetim yapmaya yetkili ve görevli farklı kişiler-kurumlar-topluluklar olabilir. Bunların arasında en az bahsi geçen ama belki de en önemlisi kamuoyu denetimidir. Kendi haklarını, egemenlik yetkilerini kullanma izni verdiği devlet organlarına karşı korumak pek tabii halkın hem yetkisi hem de görevidir. Bu yetkisini de toplantı ve gösteri yürüyüşü, dilekçe, oy, bilgi edinme haklarıyla kullanabilir.

            Anayasal denetim yapacak bir diğer gurup da siyasi kurumlardır. Anayasa değişikliklerinin devlet başkanının onayına sunulması bu denetim türüne örnek gösterilebilir. Ayrıca anayasallık denetimi yapmak üzere seçilen farklı, müstakil fakat yargılama yetkisine haiz olmayan kurumlar da kurulabilir[14].

            Tüm bunların yanında anayasallık denetiminde en etkili yol şüphesiz yargı denetimidir. Bu denetim mekanizması da ülkeden ülkeye farklılıklar gösterebilir[15]. Kimi sistemlerde kanunların anayasaya uygunluğunu denetleme yetkisi merkezi tek bir yüksek mahkemeye tanınmıştır. Anayasa mahkemesi olarak adlandırılabilen bu mahkemenin bulunduğu sisteme “merkezileşmiş denetim” denetim denir[16]. Böyle sistemlerde başkaca bir mahkemenin bir kanunu anayasaya aykırı olduğu gerekçesiyle iptal etme ya da uygulamama hakkı yoktur. Aykırı olduğu düşünülen normlar def’i veya şikâyet yoluyla merkezi yüksek mahkemeye gönderilir ve mahkemenin hükmünü vermesi beklenir[17].

            Bir diğer sistem “yaygın denetim” olarak bilinir. Yaygın denetimde her mahkeme kanunu önüne gelen olaya uygularken anayasaya uygunluk denetimi yapar ve gerektiğinde kanunu uygulamaz. Kimi ülkelerde iki sistemin bir arada uygulandığı da görülebilir.

II.     HUKUK DEVLETİ

A.     Hukuk Devleti Kavramı

            Siyasal ideal olarak hukuk devleti demokratik anayasacılığın temellerinden birini oluşturur. Amaç olarak da anayasa ile benzerlik gösteren hukuk devleti idealine göre iktidar keyfi değil hukuka bağlı olarak hareket eder.

            Hukuku toplumsal hayatı düzenleyen ve cebri yaptırımlarla korunan kurallar olarak tanımladığımızda her topluluğun bir hukuku, daha doğru bir ifadeyle hukuk sistemi vardır. Ancak hukuk devleti daha farklı bir şeydir. Hukuk devleti, devletin hukuk olmasını değil ve fakat devletin hukukla, hukukun evrensel ilkeleriyle bağlı olmasını ifade eder. Devleti kurallara bağladığından aynı zamanda istikrara da hizmet eder[18].

            Burada hukuk devleti ile çelişen “hikmet-i hükümet” anlayışından da bahsetmek yerine olacaktır. Bu anlayışa göre devlet, halkın ihtiyaçlarını karşılamak ve toplumsal hayata refah getirmek için var edilmiş bir araç değil bizzat tüm kişi, kurum ve kavramların kendisine hizmet ettiği bir amaçtır[19]. Hikmet-i hükümet doktrini “ortaçağların tanrısal devlet anlayışının laik bir devamı olarak görülebilir”[20].

B.      Hukuk Devletinin Gerekleri

            Egemenliği kullanma yetkisine sahip devletin de insanlar tarafından oluşturulduğunu ve yönetildiğini göz önünde bulundurduğumuzda iktidar sahiplerinin insani bencilliklerinin ve hırslarının hukuk devletinin gerçekleşmesinin önünde ne denli büyük bir engel olduğu hemen görülecektir. Zira iktidar sahipleri kendi menfaatlerini bir kenara bırakıp hukuk devletinin pek çok gereğini aynı anda yerine getirmekle sorumludurlar. Bu gerekler kabaca şu şekilde sıralanabilir:

            Devletin İdeolojik Tarafsızlığı                                     : Üstün olan gerçekten hukuksa devlet herhangi siyasal ya da toplumsal ideolojiyi resmileştiremez-yasaklayamaz. Aksi halde devlet, en önemli hukuk devleti gereklerinden biri olan eşitlikle çelişmiş, farklı ideolojileri benimseyen bireylere eşit uzaklıkta duramamış olur[21].

            Devletin Hukuka Bağlılığının Yargısal Denetimi         : Yasama, yürütme ve idarenin yetkileri açıkça belirlenmeli; bunların iç denetimleri ile de yetinilmeyerek devletin tüm eylem ve işlemleri yargı denetimine bağlanmalıdır[22]. Özellikle günlük hayatla en çok iç içe olan idari eylemlerin hukuka aykırı olması tehlikelidir ve ancak yargısal denetimle hukuk devleti korunabilir. Yalnız denetimin yapılması da değil yargı kararlarının uygulanabilir olması da bu ayrım altında gösterilebilecek şartlardandır.

            Yargının Bağımsızlığı ve Tarafsızlığı                           : Denetim yetkisiyle hukuk devletinin güvenliğini üstlenen yargının da güvenilir olması gerekir. Bu güveni de ancak bağımsız ve tarafsız yargı organlarının varlığı sağlar. Bağımsız ve tarafsız mahkemelerden söz edebilmek için de mahkemelerin yasama-yürütme organlarına karşı bağımsızlığı, hâkimlik teminatları, yargı mensuplarının özlük işlerinin bağımsız bir kuruluş tarafından düzenlenmesi gibi pek çok gereğin de hayata geçirilmesi gerekir[23].

            Temel Hakların Korunması                                        : Amacı bireyi korumak olan hukuk devletinden bahsederken bireyin haklarını, temel hakları tabi ki es geçemeyiz. Gerçek bir hukuk devletinden bahsedebilmek için doğal haklar ya da insan hakları olarak adlandırdığımız hakların hukuk sistemi tarafından korunması icap eder[24].

            Hukuk Önünde Eşitlik                                                : Yukarda bahsettiğimiz güvenceler herkes için sağlanmadıktan sonra hiçbir şey ifade etmeyecektir. Buna göre hem ayrımcı muamele hem de ayrıcalıklı muamele yapılmamalıdır. Belirtmek gerekir ki eşit muamele eşit kılmadan farklıdır.

            Hak Arama Yollarının Açık Olması                            : Bireylerin meşru yollardan haklarını arayamadıkları, hukuki dinlenilme hakkı, dilekçe hakkı, toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı gibi hakların tanınmadığı bir sisteme hukuk devleti demek pek tabii mümkün değildir[25].

            Kazanılmış Haklara Saygı                                          : Hukuk devletlerinde kişiler istikrar bekler. Bu sayede kendilerini güvencede hissetmek ve geleceği az çok öngörebilmek önemlidir. Söz konusu ihtiyacın karşılanabilmesi için de yürürlükteki hukuk kurallarına göre kişiler lehine doğmuş bulunan hukuki durumların yani kazanılmış hakların korunması gerekir.

            Hukukun Evrensel İlkelerine Saygı                            : Aslında hukuki ve meşru olmayan hukuk kurallarına sahip olmak ve o kuralları uygulamak hukuk devleti olmak anlamına yetmez. Dolayısıyla devlet, hukukun evrensel kabul görmüş ilkelerine göre kural koymalı ve buna göre uygulamalarda bulunmalıdır[26].

III.  İNSAN HAKLARI TEORİSİ

A.     İnsan Hakları Kavramı ve Temelleri

            Yaygın bir yanlış anlaşılma olarak insan hakları “insanların sahip oldukları haklar” olarak algılanmaktadır. Oysa insan hakkı diye tanımladığımız kavram insan onurunu korumak adına; tüm insanların sırf insan oldukları için sahip oldukları; kimse tarafından verilemeyen ya da kimsenin mahrum bırakılamayacağı hatta kendi isteğiyle dahi kimsenin vazgeçemeyeceği, doğuştan gelen haklardır[27].

            Nispeten genç bir kavram olan insan hakları farklı felsefi temellere dayandırılmıştır. Bunlardan en eskisi doğal haklar doktrini olarak kabul edilir. Doğal haklar görüşüne göre nasıl ki doğanın yasaları varsa ve bu yasalar ya yüce bir yaratıcı tarafından konulmuş ya da kimse tarafından konmamışsa insanların doğuştan gelen hakları da ya yaratıcı tarafından verilmiş ya da kimse tarafından verilmemiş, hep olagelmiştir[28]. Yani insan hakları insanların müdahalesinden azade bir kavramdır. Ancak doğa kanunları gibi keşfedilebilir. Başlarda teolojik olarak açıklanmış, daha sonraları laikleşmiş doğal haklar doktrinine göre insan bu hakları arzuladığına ve eksikliğini hissettiğine göre bunlar insanın doğasının gereğidir.

            Doğal haklar teorisi; Faydacılık ve Marksizm gibi doktrinler tarafından eleştirilmektedir[29]. Faydacılığa göre hukuk düzeni ve hak insan (ya da devlet) yapısıdır. Dolayısıyla insandan (ya da devletten) önce hak olduğunu düşünmek saçmalıktır. Marksist teori ise doğal haklara dayandırılan insan haklarında özellikle mülkiyet hakkını eleştirir. Marks’a göre doğal haklar doktrini, aslında kolektif yaşaması gereken insanı bireyciliğe iter.

B.      İnsan Haklarının Tasnifi

            Felsefi ve ahlaki temellere dayanan insan haklarının pozitif hukuka girmesi “temel haklar” kavramı ile mümkün olmuştur. “Anayasalarda sayılan ve güvence altına alınarak somutlaştırılan insan hakları” olarak tanımlayabileceğimiz temel haklar klasik ayrımla üç başlık altında toplanır: negatif statü hakları, pozitif statü hakları ve aktif statü hakları[30].

            Negatif statü hakları, devletin müdahale etmemesi gereken, daha doğru bir ifade devlete müdahale etmeden yalnız koruma sorumluluğu yükleyen haklardır. Yaşama hakkı, düşünce ve kanaat özgürlüğü, mülkiyet hakkı bu sınıfa dâhil haklara örnek olarak gösterilebilir.

            Pozitif statü hakları ise devlete sağlama sorumluluğu yükler. Bu hakların hayata geçirilebilmesi için devletin olumlu müdahalesi gerekir. Eğitim, sağlık, barınma hakları da bu sınıf hakların örnekleridir.

            Son ayrım olan aktif statü hakları, katılma hakları olarak da adlandırılır. Gerçekten de bir ülkede yaşayan insanların devletlerinin yönetimine katılma hakkı vardır ve bunun için seçme-seçilme hakkı, dilekçe hakkı gibi aktif statü haklarının korunuyor olması gerekir[31].

C.     İnsan Haklarının Pozitif Hukuka Girişi

            İnsan haklarının pozitif hukuka sirayet edişini kronolojik olarak inceleyecek olursak yolun İngiltere’de başladığı görülecektir. 1688 Bill of Rights ile ilk kez adil yargılanma hakkı, kanuni suç ve ceza gibi kavramlar pozitif hukuka girmiştir. Bu gelişmenin etkileri kendini öncelikle 1776 Virginia bildirisinde hemen ardından da yine 1776 Bağımsızlık Bildirisinde gösterir. Daha sonra yine Avrupa’ya dönen rüzgârla 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi ortaya çıkmıştır. Dünyanın dört bir yanında olagelen bu gelişmeler İkinci Dünya Savaşı’na kadar duraklamış; yaşanan büyük acıların etkisiyle savaş sonrasında tekrar hız kazanmıştır. 1948 yılında İnsan Hakları Evrensel Bildirisi yayınlanmış, insan haklarının uluslararası düzlemde korunması için çalışmalar başlamıştır. Devletleri bağlayan hakların devletler üstü kurumlarla korunabileceği fikrinin de yaygınlaşmasıyla kıtaları kapsayan bölgesel örgütler kurulmuş 1950 Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi, 1969 Amerikan İnsan Hakları Sözleşmesi, 1981 Afrika İnsan Hakları Sözleşmesi imzalandı. Bölgesel düzeyde gelişmeler hala devam etmektedir[32].

IV.  KUVVETLER AYRILIĞI VE HÜKÜMET SİSTEMLERİ

A.     Kuvvetler Ayrılığı Teorisi

            Anayasal düzenden istiyorsak kuvvetler ayrılığına dayalı bir hükümet de olmazsa olmazlarımızdan biridir. Zira egemenlik, en yüksek buyurma kuvvetini ifade eden çok büyük bir yetkidir ve böylesine bir gücün tek odakta toplanması da büyük riskler taşır. Modern demokrasilerde kural koyma, bu kuralları uygulama ve uymayanlara yaptırım uygulayarak bozulan düzeni tekrar tesisi etme olarak özetlenebilecek egemenlik yetkileri halka aittir. Ancak pratikte halk, egemenlik yetkilerini devlet organları eliyle kullanabilir. İşte kuvvetler ayrılığı bu noktada devreye girer. Teoriye göre, egemenliği kullanan devletin üç temel işlevi olan yasama, yürütme ve yargı yine devletin buna göre ayrılmış yasama organları, yürütme organları ve yargı organları tarafından icra edilmelidir. Bu organlar birbirinden farklı olmalı, bir kimse aynı anda birden fazla organda görev almamalıdır. Böylece bu organlar birbirlerini frenleyebilecek, egemenliği kullanma yetkileri bölüştürülmüş olacaktır[33].

B.      Hükümet Sistemleri

      Kuvvetler ayrılığı teorisini esas alarak hükümet sistemlerini iki temel başlık altında inceleyebiliriz: teoriye uygun olan ve olmayan sistemler.

1.       Kuvvetler Birliğine Dayanan Sistemler

            Kuvvetler birliği, kuvvetler ayrılığının aksine özellikle yasama ve yürütme güçlerinin tek elde toplanmasını ifade eder. Bu sistemler şu şekilde sayılabilir:

            Mutlak Monarşi                                                          : Kural koyma ve bu kuralları uygulama kudretinin monark adı verilen tek bir kişide toplandığı sistemlerdir. Bu kişi hilafet yoluyla iktidara gelmiş olabileceği gibi kanaatimizce demokratik ya da gayrı demokratik bir seçimle iş başına gelmesi de sonucu değiştirmez. Dolayısıyla padişahlık, krallık gibi diktatörlükler de monarşi, tek adam hükümetleridir.

            Meclis Hükümeti                                                        : Bu hükümet sisteminde de yasama ve yürütme kuvvetleri tek elde toplanmıştır fakat gücü kullanan tek bir insan değil bir şekilde oluşmuş meclistir. Meclis’in yasaları yaptığı ve bu yasaları yürütecek tüm icra vekillerini kendi içinden çıkarttığı sistemdir. Tarihimizde 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun benimsediği hükümet sistemi saf bir meclis hükümeti olarak örnek gösterilebilir.

2.       Kuvvetler Ayrılığına Dayanan Sistemler

            Kuvvetler ayrılığına dayanan hükümet sistemlerini bu kuvvetleri kullanacak organların birbirinden ne kadar keskin çizgilerle ayrıldıklarına göre parlamenter hükümet sistemi ve başkanlık sistemi olarak iki başlıkta inceleyebiliriz.

            Parlamenter Hükümet Sistemi                                    : Kuvvetlerin yumuşak ayrılığı olarak da adlandırılan bu sistemde yasama işlevi parlamento, yürütme işlevi ise bakanlar kurulu ve devlet başkanı tarafından icra edilir. Parlamenter sistemlerde yürütme, siyasal açıdan sorumsuz olan devlet başkanı ve sorumluluğu taşıyan bakanlar kurulu olmak üzere iki başlıdır. Ayrıca bakanlar kurulunun başı olan başbakan parlamenter olmak durumundadır. Bu sistemde bakanlar kurulu parlamentoya karşı sorumluyken parlamento da devlet başkanının denetimindedir[34].

            Başkanlık Sistemi                                                       : Sert, keskin ayrılık olarak da bilinen başkanlık sisteminde yasama yine parlamentoya aittir, ancak yürütme devlet başkanının elinde tekelleşmiştir. Bu sistemde parlamento da başkan da halk tarafından seçilir ve birbirlerine karşı sorumlulukları yoktur. Devlet başkanının sabit süresi içinde parlamento başkanı görevden alamaz[35].

            Tüm bunların yanında meşruti monarşi, yarı başkanlık sistemi, kuvvetler birliği-görevler ayrılığı, aralıklı başkanlık sistemi gibi karma sistemler de mevcuttur.    

V.     DEMOKRASİ VE ELEŞTİRİLERİ

A.     Demokrasi Kavramı

            Bugün yine sıkça duyduğumuz ve kullandığımız bir kavram olan demokrasinin bundan yaklaşık 2500 yıl önce Grek polislerinde doğduğu kabul edilir[36]. Grek erkek yurttaşlarının meydanda toplanıp polisin yönetimine ilişkin önemli kararları oylayarak aldığı sistemi tanımlamak için kullanılan demokrasi Latince kökenli bir kelimedir ve “demos” (δήμος)[37] ile “krates” (κρατής)[38] sözcüklerinden oluşur. Kelime anlamına bakılırsa demokrasi halkın gücü, halk iktidarı anlamlarını taşır. Antik Yunanların monarşinin hüküm sürdüğü dönemlerde böyle bir kavram geliştirmeleri gerçekten de takdire şayandır. Ama artık modern demokrasiler, insanlara kararların halk tarafından alınmasından ve Antik Yunan demokrasilerinden çok daha fazla şey ifade etmektedir. Artık demokrasi başlı başına bir ideale dönüşmüştür[39].

            Bugün demokrasinin (hangi tür olursa olsun) hayata geçebilmesi için asgari şartlar kabul görmüştür. Öncelikle madem yönetim yetkisi halktadır, o zaman halkın iradesini ortaya koymasının bir yolu bulunmalıdır. Bunun için seçimler kullanılır. Fakat modern bir demokrasiden bahsediyorsak seçimlerin de belli kuralları olmalıdır. Bir kere bu seçimlerde herkesin oy hakkı olmalı (hükümlü, reşit ya da akli dengesi yerinde olmayan kimseler istisna tutulabilir) ve herkesin ancak bir oy hakkı olmalıdır. Ayrıca seçimler, düşünce ve kanaat hürriyetini koruyacak şekilde gizli oyla, serbest yapılmalı; oylar da şüpheye mahal vermeyecek biçimde açık sayılmalıdır. Seçimlerin idaresi de bağımsız yargı organları tarafından üstlenilmelidir[40].

            Seçimler ne kadar mükemmel olursa olsun ortada seçilecek bir şey yoksa anlam ifade etmez. Dolayısıyla insanlara tercih hakkı verecek şekilde seçenekler olmalıdır. Bu seçenekler karşımıza siyasal partiler olarak çıkar. Çok partili siyasal hayatın kurulması için de siyasi parti özgürlüklerinin sağlanması icap eder.

            Yukarda saydığımız şartların oluşturulması dahi gerçek-özgürlükçü bir demokrasinin varlığı için yeterli değildir. Tüm bunlara ilaveten seçecek ve seçilecek kimselerin kendilerini güvencede, huzurlu hissetmeleri gerekir. Yönetim sorunlarıyla ilgilenecek, tabiri caizse felsefe kaygısı güdecek[41] insanın başkaca kaygılarından nispeten sıyrılması gerekir. Bu yüzdendir ki temel hak ve özgürlüklerin güvence altına alınmış olması da demokrasinin koşullarından biridir.

B.      Demokrasi Modelleri

            Her iktidarın kendini meşru görmesi ve meşru iktidarın ancak demokratik olabileceğinin yaygın kabulü her iktidarı kendini demokrat olarak tanımlamaya itmiştir. Hem bu sebepten hem tarih boyunca farklı uygulamalarla karşılaşıldığından hem de ideal yönetimin nasıl olması gerektiği konusundaki tartışmalar neticesinde demokrasinin farklı tanımları, farklı uygulama biçimleri ortaya çıkmıştır. Bazılarına burada değinmek yerinde olacaktır.

            Klasik Demokrasi                                                       : Atina’da ortaya çıkan kadim demokrasinin en iyi örneğini teşkil ettiği modeldir[42]. Atinalılara göre hal sık sık toplanmalı, kendini değil toplumsal olayları düşünmeli, yalnız yasa yapmakla yetinmeyip kamusal görevler almalıdır. Tüm bunların da uygulanabilmesi için polisin orta büyüklükte olması gerekir. Ancak Atina demokrasisinin zayıf yanı eşitlik ilkesinin göz önünde tutulmamasıdır. Yönetime katılma hakkının kadınlara, kölelere ve yabancılara verilmemesi eleştiri konusu olmuştur.

            Korumacı Demokrasi                                                  : Klasik liberalizmin demokrasi anlayışını ifade eder[43]. Negatif statü haklarını ön plana çıkartan bu modelde amaç yurttaşların kendilerini devlet müdahalelerine karşı korumaları temel amaçtır. Burada halkın yönetime katılması fikri ihmal edilmektedir.

            İnsani Gelişimci Demokrasi                                        : Rousseau tarafından geliştirilmiş modelin amacı bireyin özgürlük ve özerkliğini sağlamakta araç olmaktır. Birey ancak yönetime katılabildiği ve yönetimi şekillendirdiği ölçüde özgür olacaktır. Bu sebeple bireylerin sahici iradelerinden bir genel irade doğmalı ve herkes buna itaat etmelidir. Rousseau’ya göre bu model az da olsa iktisadi eşitlik de getirecektir.

            Çoğulcu Demokrasi                                                    : Çoğunluğun mutlak iradesine boyun eğmek yerine ortak iyiye ulaşmanın amaç edindiği modeldir. İktidar, belli güçler arasında hiyerarşik olarak değil yarışmacı olarak paylaştırılmalıdır ve yönetim, sosyal gruplar arasında sonsuz bir pazarlık sürecine dayanmalıdır[44]. Bu tarz demokrasilerde azınlık haklarının korunması da amaçlanır[45].

            Korporatist Demokrasi                                                : Çıkar guruplarının kendi temsilcilerini seçtiği ve bu çıkar guruplarının pazarlıkları ile kararların alındığı bir demokrasi modelidir[46]. Özellikle seçilmiş olmayan siyasi elitlerce benimsenmiş bir bütünleşme ideolojisi olarak da görülebilir.

VI.  SİYASAL İKTİDAR VE DEVLET

A.     Siyasal İktidar, Devlet ve Egemenlik Kavramları

            Bugünkü anlamıyla devlet esasen 16. yy.da ortaya çıkmış yeni bir kurumdur[47]. Bu büyük organizasyonun özünü-unsurlarını ülke, insan topluluğu ve iktidar kavramları oluşturur[48].

            Siyasal iktidar dediğimiz kavram ise toplumsal hayattaki iktidar türlerinden yalnız biri, fakat en büyüğüdür. Ülkedeki makro iktidar olarak da betimlenebilecek siyasal iktidar toplumun tümünde etkili olan iktidar yapısıdır. Buyurma gücünü ve cebir tekelini ülkedeki tüm diğer iktidarlar üzerinde kullanır.

B.      Meşruluk Teorileri

            Bu kadar çok ve etkili silahlarla donatılmış bir gücün, siyasal iktidarın toplum tarafından kabul edilmesi gerekir. Bunun için de söz konusu iktidar meşru olmalı; daha doğru bir ifadeyle neden bu yetkilere sahip olduğunun halk tarafından içselleştirilmesi gerekir. Siyasal iktidarın neden var olduğunu ve neden meşru kabul edildiğini açıklayan teoriler bulunmaktadır. Burada bu teorilere de değinmek yerinde olacaktır.

            Weber’in Meşruluk Tipolojisi                                     : Weber’e göre meşruluğun üç kaynağı olabilir. Bunlar gelenek, karizma ve genel normlar olarak sıralanabilir[49]. Sırasıyla açıklamak gerekirse; geleneksel meşruluk teorisine göre hükümet etme hakkı hükümet edenlere yerleşik örf ve adet gereği tanınmıştır. Bu tip yönetimlerde iktidar kutsal, yüce, dokunulmazdır. Toplum, geleneklerine bağlı olduğu gibi yönetime bağlıdır.

            Karizmatik meşrulukta ise önemli olan iktidar sahibinin kişiliğidir. Halk, yöneticinin bir takım olağanüstü, hatta insanüstü nitelikleri olduğuna inanır. Burada yöneticinin gerçekten bu ulvi vasıflara sahip olması da önem taşımaz; toplumun buna inanması yeterlidir. Bu inancı da karizmatik yöneticiden ziyade çevresindeki kimseler verir. Tabiri caizse “şeyh uçmaz, müritler uçurur”.

            En nihayetinde genel normlara dayalı meşruluğa sırtını dayayan iktidarlarda ise meşruluğun dayanağı hukuk kurallarıdır. Toplum yöneticilere değil sisteme itaat ederler. Hukuk kurallarının ön gördüğü biçimde başa gelmiş yöneticiler bu yetkilerini yine hukuk kurallarına uygun kullanırlar ve egemenliği kullanırlar.

            David Eston’un Meşruluk Anlayışı                             : Eston da meşruluğun kaynaklarını üç başlıkta toplamıştır. İlki ideolojik kaynaktır. Bu tip meşrulukta toplum, yöneticilerin sistemin temelinde yaran değerlere uygun davrandıklarına inandıkları için onlara itaat eder. Bir diğer kaynak yapısaldır. Yapısal kaynaklı meşrulukta yönetilenler tarafından geçerli kabul edilen kurallar vardır ve yöneticiler bu kurallara uydukları için yönetebilirler. Son kaynak ise yönetenlerin kişisel nitelikleridir. Weber’in karizmatik meşruluk tipine benzemekle birlikte burada yöneticilerin olağanüstü özelliklere sahip olması gerekmez. Toplumun fiilen destek vermesi yeterlidir[50].

C.     Devletin Rolü

            İnsanlar tarafından kurulmuş bir organizasyon olarak devletin ne amaçla ortaya çıkartıldığı, daha doğrusu devletin ülke ve toplumsal hayattaki rolünün ne olması gerektiği de önemli bir sorudur[51]. Bu soru da tarihte farklı bilim dallarından farklı kimseler tarafından cevaplanmaya çalışılmıştır[52]. Devletin rolüne ilişkin teoriler olarak nitelendirebileceğimiz bazı cevapları açıklayalım.

            Devletin Ekonomik Teorisi                                         : Devleti iktisadi-ekonomik bakış açısıyla açıklayan bireyci bir teoridir. Devletin, bireylerin istedikleri halde piyasa yoluyla karşılayamadıkları malları üretmek adına var olduğu görüşünü ileri sürer. Yani devletin rolü dışsallıkları yönetip kamu mallarını üretmektir. Ayrıca mülkiyet haklarını koruyan sistemler kurup mübadele ve sözleşmeleri güvence altına alarak piyasanın işlevini sorunsuz devam ettirmesini sağlar[53].

            Minimal Devlet Anlayışı                                             : Klasik liberalizmin devlet anlayışı olan bu teoride devlet, bireylere maksimum özgürlük alanı tanımaya çalışır. Burada bahsedilen özgürlük negatif özgürlüktür. Devletin yükümlülükleri özel kişiler arasında yapılan sözleşmelere uyulmasını sağlamak, iç ve dış güvenliği sağlamaktan ibarettir. Geriye kalan değerlere ilişkin yükümlülükler sivil topluma bırakılmıştır[54].

            Sosyal Demokrat Devlet Anlayışı                                 : Sosyal adalet ve eşitliği sağlamak adına devletin toplumsal hayata müdahalesini gerekli gören devlet anlayışıdır. Burada devlet yalnız negatif özgürlükleri korumaz. Bunun yanında sosyal hakları ve siyasal özgürlükleri de sağlamaya çabalar. Ayrıca sosyal demokrat devlet piyasalara da müdahale ederek zenginliğin dengeli dağlımı için de çalışır[55].

            Marksist Devlet Anlayışı                                             : Marks, temel felsefesi ve diyalektik düşünce sistemine uygun olarak devleti de sınıf çatışmasıyla açıklar. Ona göre devlet, hâkim sınıfın baskı aracından başka bir şey değildir. Bütün devletler bir sınıfın diktatörlüğüdür; başka türlü de olamaz. Devletin olumlu rolü ise kapitalizmden komünizme geçişte hâkim sınıfın değişmesiyle ortaya çıkacaktır. Proleter devrimle siyasal iktidara sahip olacak işçi sınıfı, devleti proletarya diktatörlüğü olarak idare edecek; bu sayede devletsiz topluma geçişte karşı devrimler engellenecektir[56].

            Devletin Hukuki Teorisi                                              : Devlet en geniş anlamıyla bir ülkedeki insanların bir araya gelerek örgütlenmelerinin en geniş biçimidir. Bu anlamda başka tüm kurumlar ve kişiler devlet adı verilen kurumlar bütününe kurallarla bağlıdır[57].

D.     Küreselleşme ve Ulus Devlet

 Eskiden egemenli sınırsızca kullanabileceğine inanılan devletler yüzyılımızda, küreselleşmenin de etkisiyle diğer devletlerle karşılıklı olarak birbirlerini sınırlandırma yoluna gitmektedir. Zira devletler artık uluslararası alanda diğer devletlerle köklü bağlantılar kurmakta, en güçlü devletler için dahi bir takım dış tehditler daha önemli hale gelmeye başlamıştır. Ekonominin küreselleşmesi ve savaş endüstrisinin gelişmesi bunun sebebi olarak görülebilir. Dolayısıyla günümüz dünyasında ulus devletler, devletler üstü organizasyonlara katılmakta, egemenlik yetkilerinden bir ölçüde vaz geçmektedirler[58]. Fakat dünya konjonktüründe hala temel siyasi örgütlenme yapısının ulus devletler olduğu da gözden kaçırılmamalıdır.