I.                   KAPATMA KAVRAMI VE MİLİTAN DEMOKRASİ

A.    Militan Demokrasi Anlayışı ve Rejimin Kendini Koruma Refleksi

1.Militan Demokrasinin Tanımı, Militan ve Liberal Demokrasi

En popüler ifade ile “Halkın halk tarafından halk için yönetilmesi” olarak tanımlanan demokrasi kavramı şu üç gerekliliği bünyesinde barındırır; özgür-serbest seçimler, çok partili siyasal hayat ve temel hakların korunması[1]. Kendini meşru göstermek adına demokratik olduğunu iddia eden rejimleri bir kenara bırakırsak günümüz demokrasilerinde ilk iki kavram hususunda uzlaşıldığını kabul edebiliriz. Ancak temel hak ve hürriyetlerin hangi noktaya kadar korunacağı, ne gibi faaliyetlere müsaade edilip ne gibi faaliyetlerin özgürlükçü demokrasi korumasından mahrum bırakılacağı tartışılan bir konudur.

Demokrasi kurumlarının kullanılarak demokratik düzeni yıkıp totaliter rejim kurmanın mümkün olduğu özellikle ikinci dünya savaşı Almanya ve İtalya’sında çok acı biçimde dünyaya gösterilmiştir[2]. Bu tecrübeler, büyük fedakârlıklar ve çabalarla kazanılan demokrasi ve özgürlüklerin korunması için temel hakların kötüye kullanılmasının önüne geçme düşüncesini yaygınlaştırmış neticede de rejim içinde, özellikle siyaset yaparken, rejime karşı eylemlerin etkili devlet mekanizmaları tarafından yasaklanması fikrini yaygınlaşarak “kendi kendini koruyan demokrasi” sistemleri benimsenmiştir. Amacı özgürlükçü demokrasiyi ortadan kaldırmak olan akımlara müsaade etmeyerek kendi kendini koruyan demokrasi sistemi olarak tanımlanabilecek militan demokrasi (mücadeleci demokrasi) modeli bu sebeplerle hukuk sistemlerinde kabul edilir hale gelmiştir[3].

Özgürlükçü demokrasilerde rejim karşıtı da olsa kimi faaliyetlerin yasaklanması tartışmaya açık bir konudur. Gerçekten de “özgürlüklerin yalnız sisteme destek veren fikir ve eylemlere yönelik olması kavram içinde çelişki yaratır mı?” sorusu üzerinde durulmaya değer. Gerçek bir özgürlükçü demokraside hürriyetlerin mutlak olarak her kesim ve düşünce için sağlanması gerektiğini savunan liberal demokrasi tezi bu çelişkinin, kavramın kendisine zarar verdiğini savunur. Demokrasilerde fikirler açıkça ve güvenle dile getirilebilmeli, halk tarafından destek bulduğu ölçüde benimsenmeli, denenmeli; diyalektik sistem içinde çatışarak daha iyi fikirleri, sentezleri doğurmalıdır.

İki temel anlayış karşılaştırıldığında kanaatimizce liberal demokrasi kavramı özgürlükçü demokrasi anlayışı ile daha uyumludur. Fakat kendi kendini yönetmek hususunda hala evrimleşen dünya toplumları özgürlükleri ortadan kaldırmayı amaçlayan özellikle militarist fikirleri kendi içinde eritecek bilince ulaşmamıştır. Yaşanan acı tecrübeler de demokrasiyi içselleştirmemiş halkların, sınırsız-mutlak özgürlük modelini yavaş yavaş benimseyebileceklerini, aksi halde demokrasinin savunmasız kalacağını ortaya koymaktadır.

2.1982 Anayasası’nda Demokrasi

Siyasi partileri “demokratik hayatın vazgeçilmez unsuru” olarak gören ve özgürlükçü demokrasi modelini benimsemiş[4] bir anayasa olan 1982 Anayasası bu özgürlüğü sınırsız kabul etmemiş; 14. Maddesinde “Anayasada yer alan hak ve hürriyetlerden hiçbiri… demokratik ve lâik Cumhuriyeti ortadan kaldırmayı amaçlayan faaliyetler biçiminde kullanılamaz.”[5] İfadesine yer vererek aslında korunan hak ve hürriyetlerin sadece rejim içinde kullanılabileceğini, rejime zıtlaşan, onu değiştirmeyi amaçlayan eylemlerin korunmayacağını belirtmiştir[6]. Ayrıca siyasi parti özgürlüklerine bizzat anayasa ile getirilen pek çok sınırlama, toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkının kullanım çerçevesi[7], düşünceyi açıklama ve yayma hürriyetinin sınırlandırılma sebepleri[8] de yukardaki hükmü destekler niteliktedir. Bu ifadelerle, yürürlükteki anayasamızın 1961 Anayasası gibi militan demokrasi anlayışını benimsediği açıktır[9].

B.     Kapatma ve Temelli Kapatılma Sorunu

1.Kapatma Kavramı ve Diğer Sona Erme Nedenleri

Siyasi partilerin tüzelkişiliklerinin sona erme nedenleri Siyasi Partiler Kanunu m. 98 ve devamı maddelerinde açıklanmıştır[10]. Bu sebepler kanun sistematiğine uygun olarak kapatılma ve kapanma olarak iki başlık altında incelenebilir. Adından da anlaşılacağı üzere kapanma kavramı siyasi partinin kendi iradesiyle tüzel kişiliğine son vermesidir. Kapanma, partinin kendi kendini feshetmesi, başka bir parti ile birleşmesi ve kendiliğinden dağılmış sayılma şeklinde karşımıza çıkar[11]. Konunda açıklandığı şekliyle bir siyasi partinin kapanmasına (başka bir partiyle birleşme suretiyle de olsa) ancak büyük genel kurulun gizli oyla ve salt çoğunlukla alacağı karar neticesinde gerçekleşir ve kanunun belirttiği makamlara bildirilir. Siyasi partinin tüzel kişiliği kapanma kararının alındığı tarihte son bulur. Partinin malları ise ya başka bir siyasi partiye devredilir ya da hazineye aktarılır. Kendiliğinden dağılmış sayılma ise Siyasi Partiler Kanunu’nun Türk Medeni Kanunu ve Dernekler Kanunu’na yaptığı atıflar göz önünde bulundurulduğunda acze düşme, yönetim kurulunun kurulmasına imkân kalmadığı hallerde söz konusu olacaktır[12].

Kapatılma kavramı ise siyasi partinin iradesi dışında gerçekleşen bir yaptırımdır. Anayasa ve kanunda öngörülen usule göre siyasi partiler Cumhuriyet Başsavcısı’nın açacağı dava üzerine Anayasa Mahkemesi tarafından kapatılabilir. Kapatmaya ilişkin ayrıntılara aşağıda yer verecek olmakla birlikte Anayasamızda yer alan kapatma ve temelli kapatma kavramları arasındaki farkları burada incelemekte fayda görüyoruz.

2.Kapatma ve Temelli Kapatma Kavramları

Kapatma ve temelli kapatma kelimeleri arasında geleceğe yönelik etkileri yönünden anlamsal farklar mevcuttur. İki kelime de tüzel kişiliğin sona ermesi sonucunu ifade etmekle birlikte temelli kapatma kavramının bir daha açılama sonucunu da beraberinde getirdiği oysa tek başına kapatma kavramının böyle bir netice ön görmediği söylenebilir[13]. Anayasanın 69. maddesinde bu iki kelimenin bir arada kullanılması doktrinde tartışmaya sebep olmaktadır. Baskın görüş kapatma ve temelli kapatma kavramlarının anayasada aynı anlamda kullanıldığını savunmakta, Siyasi Partiler Kanunu ya da Anayasa Mahkemesinin Kuruluşu ve Yargılama Usulleri Hakkında Kanun’da da böyle bir ayrıma yer verilmediği için anayasanın kavramlar arasında herhangi bir fark gözetmediği şeklinde yorumlanması gerektiğini savunmaktadır[14]. Kimi yazarlar ise kanunlardaki bu eksikliğin anayasanın yorumunu etkilememesi gerektiğini, tarihi yorum yapıldığında kavramların farklı olduğunu ileri sürmektedir.

Kanaatimizce de anayasa hazırlanırken kavramlar arasında bir fark gözetilmemiştir. Anayasa mahkemesinin vereceği kapatma (ya da temelli kapatma) kararı o siyasi partinin başka bir ad altında dahi olsa yeniden kurulamaması neticesini de beraberinde getirmektedir. Aksi görüş kabul edildiğinde siyasi partilere temelli kapatma, kapatma ve devlet yardımından yoksun bırakma olmak üzere üç farklı yaptırımın benimsenmiş olduğunu da kabul etmek gerekir. Oysa Anayasa m.69/VII’de temelli kapatma yaptırımına alternatif olarak sadece devlet yardımından mahrum bırakmayı öngörmüştür.

II.                KAPATMA NEDENLERİ

Mevzu hukukumuzda siyasi partilerin kapatılma nedenleri; tüzük ve programına ilişkin yasaklara aykırılıklar, yasak eylemlerin odağı haline gelme ve yabancı gerçek ya da tüzel kişilerden yardım alma olmak üzere üç başlık altında incelenebilir[15]. Ayrıca nispeten yakın zamanda yürürlükten kaldırılan kapatma nedenlerine de değinilmesi yerinde olacaktır.

A.    Siyasi Parti Tüzük ve Programına İlişkin Yasaklara Aykırılıklar

 Anayasa m. 68/IV  “Siyasi partilerin tüzük ve programları ile eylemleri, Devletin bağımsızlığına, ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğüne, insan haklarına, eşitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliğine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykırı olamaz; sınıf veya zümre diktatörlüğünü veya herhangi bir tür diktatörlüğü savunmayı ve yerleştirmeyi amaçlayamaz; suç işlenmesini teşvik edemez.” ve m. 69/V “Bir siyasi partinin tüzüğü ve programının 68 inci maddenin dördüncü fıkrası hükümlerine aykırı bulunması halinde temelli kapatma kararı verilir.” hükümleri siyasi parti tüzük ve programlarında bulunan ne gibi ifadelerin yasak olduğunu belirtmiş; bu yasaklara aykırılığın ise kapatma ile sonuçlanacağını hükme bağlamıştır. Söz konusu maddelerden rahatlıkla anlaşılacağı üzere parti tüzük ve programları Türkiye Cumhuriyeti’nin temelini teşkil eden pek çok değere aykırı hüküm içeremeyeceği gibi kamu düzenine ilişkin bir kural olarak suç işlemeyi teşvik edemez[16].

Hangi değerlerin anayasa ile koruma altına alındığı aşağıda açıklanacaktır. Burada değinilmesi gereken hususlar ise tüzük ve programda, korunan değerlere aykırı ibarelerin sırf yazılı olması; bunlara ilişkin hiçbir eylemde bulunulmaması halinde dahi siyasi partinin kapatılmasının mümkün olup olmadığı ve suç işlenmesinin teşvik edilmesi yerine bizzat tüzük ya da programla suç işlenmesi halinde durumun ne olacağıdır[17].

Anayasamıza göre herkes düşünce ve kanaat özgürlüğüne sahiptir. Hiç kimse düşüncelerinden ötürü kınanamaz, suçlanamaz. Bu da bize sınırlanamaz bir düşünce özgürlüğünün varlığını gösterir. Ancak konu düşünceyi yayma hürriyetine geldiğinde özgürlüğün bu denli sınırsız olmadığını görürüz. Gerçekten de ülkemizde kural olarak düşünceyi yayma hürriyeti mevcuttur. Ancak bu hürriyet “cumhuriyetin temel niteliklerini korumak, suçların önlenmesi gibi sebeplerle sınırlandırılabilir.

Siyasi partilerin de eyleme dönüşmemiş ve fakat tüzük ve programlarında yer bulan Anayasa m. 68/IV hükmündeki ibareler düşünce hürriyeti kapsamında değerlendirilebilir. Ancak halkı yakın politik müştereklerde birleştirip örgütleme amacı da olan siyasi partilerin bu ibareleri tüzük ve programlarına koymak suretiyle düşünceyi yayma faaliyeti gerçekleştirdikleri söylenebilir. Bu durumda da madde 69 ile getirilen sınırlamalar anayasanın diğer maddeleri ile tutarlı görünmektedir.

Yine de bu yasağı çok geniş yorumlamamak gerekir. Nitekim Anayasa Mahkemesi içtihatlarında, partilerin kapatılması için tüzük ve programlarında 68. maddede korunan değerlere aykırı hükümlere yer verilmesini yeterli görmemiş, bu değerlerin ortadan kaldırılmasının bir amaç olarak kabul edildiğinin de tüzük ya da program metinlerinden anlaşılabilmesini de bir denetim ölçütü olarak benimsemiştir. Bu anlayışa paralel olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi de “tek başına tüzük ve program nedeniyle kapatmanın demokratik toplum düzeninde zorunlu tedbir niteliğinde” olmayacağını kabul ederek Türkiye’yi mahkûm etmiştir[18].

B.     Siyasi Partinin Yasak Eylemlerin Odağı Haline Gelmesi

Anayasa m. 69/VI hükmü yine m.68/IV’e atıf yapmakta fakat bu sefer siyasi partilerin korunan değerleri eylemleri ile ihlal etmesi halinde kapatılacağını düzenlemiştir. Burada karşımıza çıkacak ilk sorun ise anayasada korunan değerlerin nasıl somutlaştırılacağıdır. Zira demokrasi, laiklik, devletin ülkesi ve milletiyle bölünmez bütünlüğü gibi kavramlar tanımları hususunda tam bir uzlaşma sağlanamamış çok genel kavramlardır. Kanaatimizce bu konuda kabul edilecek en makul çözüm ise Anayasa Mahkemesi’nin bu kavramları anayasanın sistematiği içinde ve özüne uygun şekilde içtihat yoluyla somutlaştırmasını kabul etmek olacaktır.

1.Demokratik Cumhuriyet İlkesine Aykırılık

Cumhuriyetin temel değerlerinden bir olarak değiştirilemeyecek hükümler arasında da yer alan demokrasi kavramı siyasi partilerin eylemlerine getirilen belki de en önemli sınırlamadır[19]. Bununla birlikte demokrasiden ne anlaşılacağının belirlenmesi de bir o kadar zordur. Modern dünyada hemen her yönetimin meşruluk sağlamak için demokrasiyi şart kabul ettiği ve bu sebeple demokrasi söylemlerine sıklıkla yer verdiği; kendisini demokratik ilen ettiği bu zamanlarda kavramın sınırlarını belirlemek zorlaşmaktadır.

Eski İyonya’da doğan ve özellikle Atina’da gelişen demokrasi bugün çoğunluğun iradesine dayan basit bir karar alma mekanizması olarak algılanamaz. Demokratik bir devlette yönetim gerçek anlamıyla halkın elinde olmalıdır ve temel haklar devlet tarafından etkin şekilde korunmalıdır. Bu sebeple siyasi partilerin demokratik düzenin adını değiştirmeden içini boşaltmaları da yasak kapsamında değerlendirilmelidir[20].

Kavramın içinin boşaltılmaması fakat mevcut demokrasi anlayışının değiştirilmesi (örneğin militan demokrasi yerine liberal demokrasi ya da sosyal demokrasi yerine sosyalist veya liberal yapının getirilmesinin amaçlanması) ise kanaatimizce kapatma sebebi olarak düşünülmemelidir.

2.Eşitlik İlkesine Aykırılık

Eşitlik kavramı hukukumuzda mutlak olarak algılanmayıp kanun önünde eşitlik ve eşitler arasında ayrımcılık yasağı olarak kabul edilmektedir. Bir siyasi parti bu eşitliği ortadan kaldıracak, belirli bir sınıfa, zümreye, gelir gurubuna vs. ayrıcalık sağlayacak faaliyetlerde bulunamaz[21]. Bununla birlikte mutlak eşitliği savunup savunamayacağı ise tartışma konusudur.

3.Hukuk Devleti İlkesine Aykırılık

Hukuk devleti, mahkemelerin bağımsızlığı, hâkimlik teminatları ve hukukun üstünlüğü kavramlarını da bünyesinde barındıran üst bir kavramdır.

Mahkemelerin bağımsızlığı, hiçbir kurum ya da kuruluşun mahkemelere emir-talimat verememesi ve görülmekte olan bir davaya ilişkin her türlü etki ya da müdahaleden kaçınılması gerektiği anlamına gelir. Bu etki yasağı şüphesiz siyasi partiler için de geçerlidir.

Hukukumuzda kabul edilen hâkimlik teminatları ise şu şekilde sıralanabilir;

·         Hâkimler azlolunamaz,

·         Hâkimler istekleri dışında 65 yaşından önce emekliye ayrılamaz,

·         Hâkimler hiçbir suretle aylık ve ödeneklerinden mahrum bırakılamaz,

·         Hâkimlerin özlük işleri HSYK tarafından yürütülür.

Bu teminatlar cumhuriyet savcıları için de geçerlidir.

Tüm bunların yanında görülmekte olan bir davayla ilgili, gerek resmi kurumlar, gerekse özel kişiler ve basın, davanın seyrini ve hâkimlerin vicdani kanaatlerini etkileyecek söylemlerden kaçınmalıdır[22].

4.İnsan Haklarına Saygılı Devlet İlkesine Aykırılık

İnsanların doğuştan gelen, sır insan oldukları için sahip oldukları, yok sayılamaz ve devredilemez hakları vardır. Demokratik bir devletin insan hakları olarak adlandırılan bu hakları kabul etmemesi söz konusu olamaz. Nitekim 1982 Anayasası da “Türkiye Cumhuriyeti… insan haklarına saygılı… devlettir.” demek suretiyle bu ilkeyi kabul etmiştir. Ancak hem insan haklarının sürekli genişleyen sonsuz sınırsız bir liste olarak kabul edilebileceğinden hem de “saygı” sözcüğünün tam olarak ne anlama geldiğini belirtmenin zorluğundan ötürü bu yasağın somutlaştırılması da hayli zordur. Kanaatimizce de en makul çözüm Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin referans alınması olacaktır[23].

5.Laik Cumhuriyet İlkesine Aykırılık

Laiklik kavramı “devlet” ile toplum için önemini her daim korumuş “din” olgusu arasındaki ilişkiyi düzenler. Bir devletin laik olabilmesi için yalnızca devlet yönetiminin dinden etkilenmemesi yetmez. Aynı şekilde dini yaşamın da devlet müdahalesinden ayrı tutulması ve din-vicdan hürriyetlerinin sağlanmış olması gerekir[24]. Pek tabii siyasi partiler de siyasi nüfuz sağlamak adına dini kullanamaz, kutsal duyguları istismar edemez[25].

6.Devletin Ülkesi ve Milletiyle Bölünmez Bütünlüğüne Aykırılık

Anayasada yer alan “Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür.” ibaresi üniter devlet ilkesini işaret etmelidir. Bu ilkeye göre Türkiye Cumhuriyeti, birbirinden farklı hukuki statülere sahip federe bölgelere ayrılamayacaktır. Aynı şekilde hiç kimseye farklı bir vatandaşlık statüsü verilemez[26]. Anaya Mahkemesi’nin pek çok kararına dayanak teşkil eden bölücülük kavramı da bu ilkeye aykırılık olarak değerlendirilebilir[27].

7.Millet Egemenliğine Aykırılık ve Diktatörlüğün Savunulması

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk anayasası olarak kabul edilen 1921 Teşkilat-ı Esasiye Kanunu’nun başlangıcında yer almış, bu güne kadar tüm anayasalarımızca muhafaza edilmiş ve aslında cumhuriyet ve demokrasi kavramlarını da özetleyen “egemenlik milletindir” ilkesi de siyasi partilerin faaliyetlerinde riayet etmeleri gereken bir kuraldır. Bu ilke uyarınca, en yüksek buyurma gücü olarak tanımlanabilecek egemenlik, hiçbir suretle bir kişi ya da kişiler topluluğuna bırakılamaz[28]. Anayasa, siyasi partilere ilişkin yasakları düzenlerken milli egemenlik ilkesine değinmekle de yetinmemiş; sınıf veya zümre diktatörlüğünün ya da herhangi bir diktatörlüğün savunulamayacağını özellikle vurgulamıştır. Demokrasi ve milli egemenlik ilkelerinin hali hazırda belirtilmiş olmasına rağmen diktatörlüğün savunulmasının ayrıca yasaklanması tekrara düşmek değilse kasıtlı bir vurgu yapmak saikinden ileri gelmektedir. 1961 Anayasası’nda yer almayan bu vurgunun 1982 Anayasası’nda yer alması kanaatimizce işçi sınıfının diktatörlüğünü savunan komünist ideolojinin 1970’lerden itibaren güçlenmesi 1980 askeri darbesine gerekçe gösterilen ülke içindeki karışıklıkların ideolojik çatışmalardan meydana gelmesi sebebine dayanmaktadır.

8.Devletin Bağımsızlığı İlkesine Aykırılık

Siyasi partiler, devletin bağımsızlığına aykırı eylemlerde de bulunamazlar. Herhangi bir devletin idaresine-mangasına girmek, egemenlik yetkilerinden feragat etmek bu ilkeye aykırı eylemler olarak kabul edilebilir. Aynı şekilde iç işlere müdahaleye cevaz vermek de devletin bağımsızlığı ile bağdaşmayacaktır.

9.Suç İşlenmesinin Teşvik Edilmesi

Anayasa m. 68/IV hükmü siyasi partilerin suç işlenmesini teşvik edemeyeceklerini de düzenlemiştir. Burada suç direk suç işlemek yerine suç işlenmesini teşvik etmenin kapatılma sebebi sayılmasının nedeninin ne olduğunu tartışmak gerekir.

Öncelikle suçlar ancak gerçek kişiler tarafından işlenebilir. Bu, ceza kanunumuzun sistematiğinin ve cezaların şahsiliği ilkesinin gereğidir. Tüzel kişilerin, dolayısıyla siyasi partilerin suç işlemesi mümkün değildir. Ancak parti üyeleri ya da yöneticileri bir suçun faili olabilir. Bu durumda da partinin kapatılması değil suçu işleyen üye ya da yöneticinin cezalandırılması söz konusu olacaktır. Suç işlenmesini teşvik etmek ise büyük halk kitlelerini örgütleme potansiyeli olan siyasi partiler tarafından yapılabilecek ve toplum için gerçekten de tehlikeli bir faaliyettir. Siyasi partilerin tabanlarına ya da halka yönelik söylemleri ülkemizdeki fanatik partizanlık gerçeği de göz önünde bulundurulduğunda büyük etkiler doğurabilmektedir.

10.                   Odak Haline Gelme

Yukarıda sayılan parti kapatma nedenlerinden faaliyetlere ilişkin olanlarının hiç biri bir siyasi partinin kapatılması için tek başına yeterli değildir. Siyasi partilerin kapatılabilmesi için bu eylemlerden bir ya da bir kaçını gerçekleştirilmiş olması yetmez, aynı zamanda o eylemin odağı haline de gelinmiş olması gerekir[29].

Odak kelimesi Türk Dil Kurumu tarafından “herhangi bir düşüncede, nitelikte olan kimselerin kaynağı veya bir şeyin toplandığı, yoğunlaştığı yer, mihrak”[30] olarak tanımlanmaktadır. Anayasa m. 69/VI da kavramın kelime anlamına aykırı olmayarak odak olmayı şu şekilde açıklamıştır; “Bir siyasî parti, bu nitelikteki fiiller (Anayasa m. 68/IV’te sayılan ilkelere aykırı fiiller) o partinin üyelerince yoğun bir şekilde işlendiği ve bu durum o partinin büyük kongre veya genel başkan veya merkez karar veya yönetim organları veya Türkiye Büyük Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup yönetim kurulunca zımnen veya açıkça benimsendiği yahut bu fiiller doğrudan doğruya anılan parti organlarınca kararlılık içinde işlendiği takdirde, söz konusu fiillerin odağı haline gelmiş sayılır.”.

Söz konusu hükümden anlaşılacağı üzere bir partinin kapatılabilmesi için yasak eylemleri ne sıklıkla ya da kaç kez gerçekleştirdiklerinden ziyade bu eylemlerin parti politikası olarak benimsenmiş olması, üyelerin çoğunluğunca açıkça ya da zımnen kabul edilmiş olması gerekmektedir. Aynı zamanda yasak eylemlerde bulunmanı kararlılık-istikrar kazanması da aranan şartlar arasındadır[31].

Anayasamıza 1995 değişiklikleri ile eklenen odak olma kavramı siyasi partilerin kapatılmasını güçleştirici niteliktedir ve bu özelliğiyle daha özgürlükçü bir sisteme hizmet ettiği söylenebilir. 2001 değişiklikleri ile odak kelimesinden ne anlaşılacağının da anayasa metnine eklenmesiyle Anayasa Mahkemesi’nin kavramı somutlaştırması kolaylaşacaktır.

C.    Yabancı Kişilerden Yardım Alınması

Anayasa m. 69/X hükmü “Yabancı devletlerden, uluslararası kuruluşlardan ve Türk uyrukluğunda olmayan gerçek ve tüzel kişilerden maddi yardım alan siyasi partiler temelli olarak kapatılır.” demek suretiyle siyasi partilerin, Türk uyruğundan olmayan hiçbir kişiden maddi yardım alamayacağını söylemektedir[32]. Bu yasağın iki amacı vardır. İlki devletin iç işlerine müdahaleyi engellemek, diğeri ise siyasi parti bağımsızlığını korumak[33].

Siyasi partilerin temel amacı iktidara gelmektir ve bu amaç demokratik düzen tarafından korunur. Dolayısıyla her siyasi parti potansiyel iktidardır. Yürütme erkini elinde bulundurma ihtimali olan böylesine bir kuruluşun da yabancı uyruklu kişilerden ya da uluslararası kuruluşlardan maddi yardım alması yardım eden kişi ya da kuruluşun parti ve dolayısıyla Türkiye Devleti üzerinde ne kadar söz sahibi olacağı sorusunu akla getirecektir. Dışardan maddi yardım alınması halinde Türkiye’nin iç işlerine müdahale riski doğar.

İktidarda olmasa dahi bir siyasi partinin toplum üzerinde büyük etkileri mevcuttur. Bu sebeple de bağımsızlıkları önem arz etmekte olup bu bağımsızlığa gölge düşürecek faaliyetler yasaklanmıştır.

D.    Yürürlükten Kalkan Kapatma Nedenleri

Yukarıda sayılanların haricinde Siyasi Partiler Kanunu’nda pek çok kapatma sebebi daha yakın zamana kadar yer almaktaydı. Ancak gerek anayasa değişiklikleri sonrasında kanunda da yapılan paralel değişiklikler gerekse Anayasa Mahkemesi’nin ilgili kanun hükümleri hakkında verdiği iptal kararları ile bu nedenler yürürlükten kalkmıştır.

Siyasi Partiler Kanunu’nun ilk halinde bir siyasi parti;

·         Cumhuriyet savcısının tespit ettiği ve giderilmesini istediği noksanlıkların giderilmemesi,

·         Siyasi Partiler Kanunu’nun “Çeşitli Yasaklar” başlıklı dördüncü kısmındaki yasaklara aykırı ibarelerin parti tüzük ve programında bulunması,

·         Partinin başlıca yönetim ve karar organlarının yukarıda belirtilen yasaklara aykırı bildiri vs. yayınlaması ya da konuşma yapması,

·         Diğer parti organlarının yukarıda belirtilen yasaklara aykırı davranması akabinde Cumhuriyet Başsavcısının bu organlara ilişkin taleplerinin yerine getirilmemesi,

·         Siyasi yasaklı bir kimsenin parti üyeliğine kabul edilmesi,

·         Cumhuriyet Başsavcısının taleplerinin zamanında yerine getirilmemesi,

·         Diğer kanunların emredici hükümlerine aykırı davranılması,

·         Üst üste iki genel seçime katılmaması

Sebepleriyle de kapatılabilmekteydi.

III.             YARGILAMA USUL VE ESASLARI

A.    Davanın Açılması

Siyasi partilerin kapatılması istemiyle Anayasa Mahkemesi’ne dava açma hakkı yalnız Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı’na aittir. Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı  iddianameye esas teşkil edecek olayların araştırılmasında, soruşturulmasında ve davanın açılması ya da yürütülmesinde Cumhuriyet Savcılarına tanınan tüm yetkilere sahiptir[34]. Bu kuralı siyasi partilere güvence sağlar niteliktedir[35]. Zira anayasa, siyasi partilerin kapatılması davasına bakma görevini alelade mahkemelere değil, Anayasa Mahkemesi ve Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı’na yüklemiştir[36]. Savcı kapatma davasını re’sen açabileceği gibi şikâyet üzerine de harekete geçebilir. Bir siyasi partinin kapatılması amacıyla Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı’na şikâyette bulunma hakkı ise Bakanlar Kurulu ve başka siyasi partilere tanınmıştır[37].

Bakanlar Kurulu’nun, kapatma istemiyle savcılığa başvurma kararı almasının ardından başvuru Adalet Bakanı’nca gerçekleştirilir.

Kapatma istemiyle savcılığa başvurma hakkı her siyasi partiye de tanınmış bir hak değildir. Herhangi bir siyasi partinin bu haktan faydalanabilmeleri için “…bu partinin son milletvekili genel seçimlerine katılmış olması, Türkiye Büyük Millet Meclisinde grubu bulunması, ilk büyük kongresini yapmış olması, partinin merkez karar ve yönetim kurulunun üye tamsayısının salt çoğunluğunun oyu ile dava açılmasının istenmesi yolunda karar alınmış bulunması ve istemin parti adına parti genel başkanı tarafından Cumhuriyet Başsavcılığına yazılı olarak yapılmış olması…”[38] kanun tarafından getirilmiş şartlardır[39].

Ayrıca Bakanlar Kurulu ve siyasi partiler, genel seçimlerin başladığı tarihten ya da seçimlerin yenilenmesi veya ara seçim söz konusu ise bunlara dair kararın resmi gazetede yayınlandığı tarihten seçimlerden bir gün sonrasına kadar Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı’na bir partinin kapatılması hususunda başvuruda bulunamazlar. Bu hükmün seçim öncesinde partilere ilişkin kötü niyetli taleplerle yıpratma faaliyetlerinin önüne geçmek olduğu açıktır.

Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı, başvurular üzerine dava açmak zorunda değildir. Dava açıp açmayacağına ilişkin kararını başvuru sahibine yazı ile bildirir. Başvuru sahibi dava açılma talebinin reddi halinde 30 gün içinde Siyasi Partilerle İlgili Yasakları İnceleme Kurulu’na başvurabilir. Kurul yine 30 gün içinde başvuruyu karara bağlar. Kurul dava açılmasına yer olduğu yönünde karar verirse savcı dava açmak zorundadır[40].

B.     Davanın Görülmesi ve Karar

Siyasi partilerin kapatılmasına ilişkin başvurular Anayasa Mahkemesi Genel Kurulu’nca karara bağlanır[41]. Anayasa Mahkemesi parti kapatma davalarında ceza muhakemesi usulleriyle hareket eder ve dosya üzerinden karar verir[42]. Mahkeme kapatma kararı yerine devlet yardımından kısmen ya da tamamen yoksun bırakmaya da karar verebilir[43]. Ancak Anayasa m. 149 uyarınca mahkeme, Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı’ndan sonra kapatılması talep edilen siyasi partinin genel başkanını ya da genel başkanın tayin edeceği bir vekili dinler[44]. Bu durum yargılamanın dosya üzerinden yapıldığı gerçeğini değiştirmeyip yargılamaya aleniyet getirmek adına yapılmış bir düzenlemedir.

Yapılan yargılama sonucunda kapatma kararı verilebilmesi için üye tam sayısının üçte ikisinin bu yönde karar vermesi gerekir. Mahkeme on yedi üyeden oluştuğuna göre kapatma kararı için en az on iki üyenin kapatma yönünde oy kullanması gerekir[45].

Hakkındaki kapatma davası sürerken bir siyasi partinin kapanma kararı alması görülmekte olan davanın yürütülmesine ve kapatma kararı verilmesine engel değildir[46].

IV.             KAPATILMANIN SONUÇLARI

Anayasa Mahkemesi’nin bir siyasi partiye ilişkin kapatma kararı vermesi halinde bu karar derhal resmi gazetede yayınlanır. Bu karar yenilik doğurucu bir karardır ve geleceğe etkilidir. Kapatılan siyasi partinin tüzel kişiliği; dolayısıyla sahip olduğu tüm hukuki güvenceler kapatma kararıyla birlikte ortadan kalkar[47].

Siyasi Partiler Kanunu m. 95 uyarınca partinin kapatılmasına sebep olan parti üyeleri, kapatma kararının Resmi Gazete’de yayınlanmasının ardından başlayarak beş yıl süre ile başka bir partinin üyesi olamazlar. Bu sınırlamaların bağımsız milletvekili adaylığını da kapsamına aldığını kabul etmek gerekir[48] Bunlar dışında kalan üyeler için herhangi bir yaptırım ön görülmemiştir. Kapatılan partinin milletvekilleri de görevlerine bağımsız olarak devam ederler.

Kapanan siyasi partilerin mal varlıkları hazineye aktarılır[49].