- Yurtdışındaki Tanığa Müzekkere Çıkartılması Talebi
- Talep Sonucu
YURTDIŞINDAKİ TANIĞIN İSTİNABE YOLUYLA DİNLENİLMESİ: HUKUKİ ÇERÇEVE VE USUL
1. GİRİŞ
Yargılamanın temel amacı, maddi gerçeğe ulaşarak uyuşmazlıkları adil bir şekilde çözüme kavuşturmaktır. Bu amaca ulaşmada en önemli araçlardan biri de delillerdir. Tarafların iddia ve savunmalarını ispatlamak için başvurdukları deliller arasında tanık beyanları, Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) kapsamında takdiri delil olarak önemli bir yer tutmaktadır. Ancak, küreselleşmenin etkisiyle artan uluslararası ilişkiler ve nüfus hareketliliği, uyuşmazlığın çözümünde kilit rol oynayabilecek tanıkların ülke sınırları dışında ikamet etmesi durumunu sıkça ortaya çıkarmaktadır. Bu durum, Türk mahkemelerinin yargı yetkisi sınırları dışında bulunan delillere, özellikle tanık beyanlarına ulaşmasında uluslararası adli yardımlaşma mekanizmalarının kullanılmasını zorunlu kılmaktadır. Yurtdışındaki tanığın dinlenilmesi ihtiyacı doğduğunda, "istinabe" (rogatory letter / judicial assistance) kurumu devreye girmektedir. İşbu makalede, Türk hukuku perspektifinden yurtdışındaki tanıkların istinabe yoluyla dinlenilmesine ilişkin hukuki çerçeve, usul, koşullar ve uygulamada dikkat edilmesi gereken hususlar ayrıntılı olarak incelenecektir.
2. HUKUKİ DAYANAKLAR
Yurtdışındaki tanığın dinlenilmesi talebi ve bu talebin yerine getirilmesi süreci, hem iç hukuk düzenlemelerine hem de Türkiye'nin taraf olduğu uluslararası sözleşmelere ve ikili adli yardım anlaşmalarına tabidir.
a. İç Hukuk
i. **6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK):** HMK, istinabe kurumunu ve tanık delilini düzenleyen temel kanundur.
* **Madde 169:** Genel olarak istinabeyi düzenler. Mahkemenin, yargı çevresi dışında yapılması gereken bir işlemi, o yerde bulunan aynı düzeydeki başka bir mahkemeden veya yabancı bir devletin yetkili makamından talep edebileceğini belirtir.
* **Madde 170:** İstinabe talebinde bulunulacak hususları sıralar. Talepte bulunan ve bulunulan mahkemenin veya makamın adı, tanık bilgileri, davanın konusu gibi bilgilerin yer alması gerektiğini düzenler.
* **Madde 172:** İstinabe olunan mahkemenin veya makamın işlemi kendi yargı çevresindeki usule göre yapacağını belirtir. Ancak, talep eden mahkeme özel bir usul uygulanmasını veya işlemin kendisi tarafından yapılmasını istemişse ve mevzuat buna uygunsa, bu talebin yerine getirileceğini hükme bağlar.
* **Madde 240-265:** Tanık deliline ilişkin genel hükümleri (tanık listesi verilmesi, tanığın davet edilmesi, dinlenme usulü, tanıklıktan çekinme halleri vb.) düzenler. İstinabe yoluyla dinlenecek tanıklar için de bu genel hükümler, istinabe usulünün gerekleriyle bağdaştığı ölçüde uygulama alanı bulur. Özellikle HMK Madde 243/1, tanıkların mahkeme huzurunda dinleneceğini belirtirken; Madde 261, tanığın mahkeme dışında dinlenmesini gerektiren halleri (hastalık, yaşlılık, sakatlık gibi) düzenler. Yurt dışında bulunma hali de, tanığın mahkeme dışında dinlenmesini zorunlu kılan ve istinabeyi gerektiren bir durumdur.
ii. **5718 sayılı Milletlerarası Özel Hukuk ve Usul Hukuku Hakkında Kanun (MÖHUK):** MÖHUK, özellikle uluslararası adli yardımlaşmanın temel ilkelerini ve usulünü düzenleyen hükümler içerir. Yabancı mahkeme kararlarının tanınması ve tenfizi gibi konuların yanı sıra, adli yardımlaşma taleplerinin hangi esaslara göre yerine getirileceği veya reddedileceği konusunda çerçeve sunar. İstinabe taleplerinin iletilmesi ve yerine getirilmesinde MÖHUK hükümleri de dikkate alınır.
b. Uluslararası Hukuk
i. **Çok Taraflı Sözleşmeler:** Türkiye, hukuki konularda uluslararası adli yardımlaşmayı kolaylaştıran birçok çok taraflı sözleşmeye taraftır. Bunlardan en önemlisi, hukuk veya ticaret işlerinde yabancı ülkelerde delil elde edilmesine ilişkin usulü düzenleyen **18 Mart 1970 tarihli Lahey Delil Toplama Sözleşmesi**'dir (Hague Convention on the Taking of Evidence Abroad in Civil or Commercial Matters). Bu Sözleşme, taraf devletler arasında istinabe taleplerinin doğrudan merkezi makamlar aracılığıyla (Türkiye'de Adalet Bakanlığı) iletilmesini ve yerine getirilmesini öngören standartlaştırılmış bir usul sunar. Sözleşme, istinabe talebinin içeriği, kullanılabilecek diller, talebin yerine getirilme usulü ve reddedilme sebepleri gibi konularda detaylı düzenlemeler içerir.
ii. **İkili Adli Yardım Anlaşmaları:** Türkiye'nin çeşitli devletlerle akdettiği ikili adli yardım anlaşmaları da mevcuttur. Bu anlaşmalar, taraf ülkeler arasında adli yardımlaşmanın kapsamını ve usulünü özel olarak düzenleyebilir. Bir uyuşmazlıkta tanığın bulunduğu ülke ile Türkiye arasında hem çok taraflı bir sözleşme hem de ikili bir anlaşma varsa, genellikle daha özel veya daha kolaylaştırıcı hükümler içeren anlaşma uygulanır.
3. İSTİNABE KAVRAMI VE TÜRLERİ
İstinabe, kelime anlamı olarak "yardım isteme" anlamına gelir. Hukuk terminolojisinde ise, bir mahkemenin, kendi yargı çevresi veya yetki alanı dışında yapılması gereken bir usul işleminin (örneğin tanık dinleme, keşif yapma, bilirkişi incelemesi yaptırma, belge tebliği) gerçekleştirilmesi için, o yerde yetkili başka bir mahkemeden veya makamdan hukuki yardım talep etmesidir.
İstinabe, işlemin yapılacağı yere göre ikiye ayrılır:
a. Yurtiçi İstinabe: Mahkemenin, kendi yargı çevresi dışında ancak ülke sınırları içinde bulunan başka bir Türk mahkemesinden adli yardım istemesidir (HMK m. 169).
b. Uluslararası İstinabe: Mahkemenin, ülke sınırları dışında, yabancı bir devletin yetkili adli makamından belirli bir usul işleminin yapılmasını talep etmesidir. Yurtdışındaki tanığın dinlenmesi talebi, uluslararası istinabe kapsamında yer alır (HMK m. 169). Bu tür talepler, genellikle Dışişleri Bakanlığı aracılığıyla diplomatik yolla veya Adalet Bakanlığı aracılığıyla merkezi makamlar vasıtasıyla (özellikle Lahey Sözleşmesi kapsamında) ya da ikili anlaşmalarda öngörülen diğer yollarla iletilir.
4. YURTDIŞINDAKİ TANIĞIN DİNLENİLMESİ İÇİN İSTİNABE TALEBİNİN KOŞULLARI VE USULÜ
Yurtdışında bulunan bir tanığın beyanının alınması amacıyla istinabe yoluna başvurulabilmesi için belirli koşulların varlığı ve usuli adımların takip edilmesi gerekmektedir.
a. Koşullar
i. **Türk Mahkemesinin Yargı Yetkisi:** İstinabe talebinde bulunacak Türk mahkemesinin, görülmekte olan davada yargı yetkisine sahip olması gerekir.
ii. **Tanığın Yabancı Ülkede Bulunması:** Dinlenilmesi talep edilen tanığın, fiilen yabancı bir ülkede ikamet ediyor veya bulunuyor olması şarttır.
iii. **Tanık Beyanının Gerekli ve İlgili Olması:** Tanığın beyanının, davanın çözümü için gerekli, uyuşmazlıkla ilgili ve HMK hükümlerine göre kabul edilebilir bir delil niteliğinde olması gerekir. Tarafın, tanığın hangi vakıalar hakkında bilgi sahibi olduğunu ve beyanının iddia veya savunmayı ispata nasıl yardımcı olacağını açıklaması beklenir (Madde 4, Açıklaması ve Amacı sütunu).
iv. **İstinabenin Tek Yol Olması veya Daha Uygun Olması:** Kural olarak tanıklar mahkemede dinlenir (HMK m. 243). Ancak tanığın yurtdışında olması nedeniyle mahkemeye gelmesinin fiilen mümkün olmaması veya aşırı külfetli olması durumunda istinabe yoluna başvurulabilir. Teknolojik gelişmelerle birlikte SEGBİS (Ses ve Görüntü Bilişim Sistemi) gibi yöntemlerle yurtdışındaki tanığın doğrudan dinlenmesi imkanları da değerlendirilebilir; ancak bu her zaman mümkün olmayabilir veya yabancı devletin iznine tabi olabilir. İstinabe, bu hallerde klasik ve yerleşik bir yöntemdir.
b. Usul
i. **Talep Dilekçesi:** Tanık dinletmek isteyen taraf, tanığın yurtdışında olduğunu belirterek, istinabe yoluyla dinlenilmesini bir dilekçe ile mahkemeden talep etmelidir (Madde 1, 6). İşbu Dilekçe, bu talebi içermektedir.
ii. **Dilekçenin İçeriği:** Dilekçede ve/veya mahkemenin hazırlayacağı istinabe talepnamesinde şu bilgilerin yer alması gerekir (HMK m. 170 ve Lahey Sözleşmesi m. 3):
* Talepte bulunan Türk mahkemesinin adı ve adresi.
* Talepte bulunulan yabancı adli makamın (biliniyorsa) adı veya en azından bulunduğu ülke.
* Davanın taraflarının adları, adresleri ve (varsa) vekillerinin bilgileri.
* Davanın türü ve konusu hakkında kısa bilgi.
* Delil toplanmasının veya diğer adli işlemlerin niteliği ve amacı.
* Dinlenilmesi istenen tanığın adı, soyadı, adresi, vatandaşlığı, bildiği dil ve (varsa) diğer kimlik bilgileri (Madde 4).
* Tanığa sorulması istenen sorular veya beyanda bulunması istenen konuların açıkça belirtilmesi (Madde 4, Açıklaması ve Amacı sütunu bu amaca hizmet etse de, genellikle ayrı bir soru listesi eklenmesi veya talepnamede belirtilmesi tercih edilir).
* Gerekliyse, özel bir usulün (örneğin yemin şekli, tutanağın belirli bir formatta tutulması) uygulanması talebi (HMK m. 172).
* Tercüme ihtiyacı ve masrafların karşılanacağına dair taahhüt.
iii. **Mahkeme Kararı:** Mahkeme, talebi ve dosyayı inceleyerek istinabe yapılıp yapılmamasına karar verir. Talebi yerinde görürse, istinabe talepnamesini (rogatory letter) hazırlar. Bu talepname, genellikle ilgili ülkenin diline veya uluslararası sözleşmede belirtilen dillere (genellikle İngilizce veya Fransızca) tercüme edilir.
iv. **İletim:** Hazırlanan istinabe talepnamesi ve ekleri (dava dilekçesi özeti, ilgili deliller, soru listesi vb.), Türkiye'nin taraf olduğu sözleşme veya anlaşmaya göre belirlenen yolla (genellikle Adalet Bakanlığı Uluslararası Hukuk ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü aracılığıyla veya Dışişleri Bakanlığı kanalıyla) ilgili yabancı devletin yetkili makamına gönderilir.
v. **İcra:** Yabancı devletin yetkili adli makamı, talebi kendi iç hukukuna ve uluslararası yükümlülüklerine göre inceler. Red sebeplerinden biri yoksa (örneğin kamu düzenine aykırılık, egemenlik haklarının ihlali, talebin adli nitelikte olmaması gibi), istinabe talebini kendi usulüne göre yerine getirir (tanığı davet eder, dinler, tutanak tutar). Talep eden mahkeme özel bir usul istemişse ve bu, yabancı devletin hukukuna aykırı değilse, bu özel usul uygulanabilir (Lahey Sözleşmesi m. 9). Türk mahkemesi hakiminin veya taraf vekillerinin, yabancı makamın izniyle, dinleme sırasında hazır bulunması da bazı durumlarda mümkündür (Lahey Sözleşmesi m. 7, 8).
vi. **Delillerin İadesi:** Yabancı makam, tanık dinleme işlemini tamamladıktan sonra düzenlenen tutanakları ve diğer belgeleri, geldikleri yolla (merkezi makam veya diplomatik kanal) talepte bulunan Türk mahkemesine geri gönderir. Bu belgeler dosyaya eklenir ve yargılamada delil olarak değerlendirilir.
5. İSTİNABE TALEP DİLEKÇESİNİN UNSURLARI
İşbu Dilekçe incelendiğinde, yurtdışındaki tanığın dinlenilmesi talebini içeren bir dilekçenin temel unsurlarını barındırdığı görülmektedir:
a. Başlık ve Mahkeme Bilgisi: Talebin yöneltildiği mahkeme belirtilmiştir.
b. Dosya Numarası: İlgili davanın esas numarası yer almaktadır.
c. Taraflar: Davacı ve davalı ile vekilleri belirtilmiştir.
d. Konu: Talebin özeti ("Tanığın yurt dışında dinlenilmesi için müzekkere yazılması talebidir") açıkça ifade edilmiştir (Madde 1).
e. Açıklamalar: Talebin gerekçesi kısaca açıklanmış, tanık listesinin sunulduğu ve istinabe işlemlerinin gerekliliği belirtilmiştir (Madde 1, 2).
f. Tanık Bilgileri: Dinlenilmesi istenen tanıkların kimlik ve adres bilgileri ile hangi konularda beyanda bulunacaklarının belirtileceği bir tablo formatı sunulmuştur (Madde 4). "Celp Talebimiz Vardır" ifadesi, tanığın dinlenilmesinin mahkeme aracılığıyla sağlanması isteğini vurgular.
g. Talep Sonucu: Açıklamalar doğrultusunda, yurtdışına istinabe yoluyla tanıkların beyanının alınmasına karar verilmesi talep edilmiştir (Madde 6).
h. Tarih ve İmza: Dilekçenin tarihi ve talepte bulunan vekilin imzası için yer ayrılmıştır.
6. UYGULAMADA KARŞILAŞILABİLECEK SORUNLAR VE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR
Uluslararası istinabe süreci, doğası gereği bazı zorlukları ve dikkat edilmesi gereken noktaları beraberinde getirir:
a. Zaman: İstinabe taleplerinin iletilmesi, tercüme edilmesi, yabancı makamca işleme alınması ve cevabın geri gelmesi önemli ölçüde zaman alabilir. Bu durum, yargılamanın uzamasına neden olabilir.
b. Maliyet: İstinabe taleplerinin tercümesi, yabancı ülkedeki işlem masrafları (varsa), posta giderleri gibi maliyetler ortaya çıkabilir. Bu masraflar genellikle talepte bulunan tarafça karşılanır.
c. Dil Sorunu: Talepnamenin, eklerinin ve tanığa sorulacak soruların yabancı ülkenin veya sözleşmenin gerektirdiği dile çevrilmesi; aynı şekilde tanık beyanını içeren tutanakların Türkçeye çevrilmesi gerekliliği önemli bir usuli adımdır.
d. Hukuk Sistemleri Arasındaki Farklılıklar: Talep edilen devletin usul hukuku ile Türk usul hukuku arasındaki farklılıklar (örneğin, tanığa yemin ettirme usulü, çapraz sorgu imkanı, itiraz mekanizmaları) delilin elde edilme biçimini ve değerlendirilmesini etkileyebilir.
e. Talebin Reddi: Yabancı devlet, egemenlik haklarına, güvenliğine veya kamu düzenine aykırı gördüğü durumlarda veya talebin adli bir yardımlaşma kapsamında olmadığı gerekçesiyle istinabe talebini yerine getirmeyi reddedebilir (Lahey Sözleşmesi m. 12).
f. Tanığın Bulunamaması veya Gelmemesi: Yabancı makamın tüm çabalarına rağmen tanığın belirtilen adreste bulunamaması veya usulüne uygun davete rağmen dinlemeye gelmemesi mümkündür.
7. DOKTRİNDEKİ GÖRÜŞLER
Türk hukuk doktrininde uluslararası istinabe, genellikle Milletlerarası Usul Hukuku ve Hukuk Muhakemeleri Hukuku kapsamında incelenir. Öğretide, özellikle Lahey Delil Toplama Sözleşmesi'nin getirdiği kolaylıklar ve standartlar vurgulanmakla birlikte, uygulamanın yavaş işlemesi ve masraflı olması eleştirilmektedir. Ayrıca, SEGBİS gibi teknolojik imkanların uluslararası tanık dinlemede daha etkin kullanılmasına yönelik yasal ve teknik altyapının güçlendirilmesi gerektiği yönünde görüşler bulunmaktadır. İstinabe taleplerinin içeriğinin (özellikle sorulacak soruların veya açıklanması istenen konuların netliği) talebin başarısı açısından önemi üzerinde durulmaktadır.
8. TALEP DİLEKÇESİNDE DİKKATE ALINABİLECEK EK HUSUSLAR
Yurtdışındaki tanığın dinlenilmesi amacıyla hazırlanan bir istinabe talep dilekçesinin etkinliğini artırmak ve sürecin işleyişini kolaylaştırmak adına, genel dava usulü ve uluslararası adli yardımlaşma prensipleri çerçevesinde bazı ek hususlara yer verilmesi faydalı olabilir:
a. Tanığın Beyanının Önemi ve İlgisinin Detaylandırılması: Dilekçenin "Açıklamalar" bölümünde veya "Tanıkların Bilgileri" tablosundaki "Açıklaması ve Amacı" sütununda (Madde 4), her bir tanığın hangi somut vakıa hakkında bilgi sahibi olduğunun ve bu bilginin davanın hangi çekişmeli noktasıyla ilgili olduğunun daha ayrıntılı izah edilmesi, mahkemenin ve yabancı adli makamın talebin gerekliliğini değerlendirmesine yardımcı olabilir. Örneğin, "konusunda ileri sürülen iddialarımız hakkında beyanda bulunacaktır" ifadesi yerine, tanığın hangi olay veya belge hakkında ne tür bir bilgiye sahip olduğunun kısaca belirtilmesi düşünülebilir.
b. Hukuki Dayanakların Gösterilmesi: Dilekçenin "Açıklamalar" bölümünde, istinabe talebinin dayandığı temel yasal düzenlemelere (örneğin, HMK m. 169, 261; ilgili Lahey Sözleşmesi veya ikili anlaşma) atıfta bulunulması, talebin hukuki temelini güçlendirebilir.
c. Sorulacak Sorular veya Konular: İstinabe talepnamesinin önemli bir parçasını, tanığa yöneltilecek sorular veya beyanda bulunması istenen konular oluşturur. Dilekçede, bu soruların veya konuların bir listesinin ekleneceğinin belirtilmesi veya temel soruların/konuların ana hatlarıyla dilekçeye dahil edilmesi, mahkemenin istinabe talepnamesini hazırlarken işini kolaylaştıracaktır. Bu, aynı zamanda yabancı makamın da neye odaklanması gerektiğini netleştirir. Bu hususa "Açıklamalar" bölümünde değinilebilir veya ayrı bir başlık altında sunulabilir.
d. Tanığın Dili ve Tercüme İhtiyacı: Tanığın konuştuğu dilin ve gerekirse tercüman atanması ihtiyacının dilekçede belirtilmesi, özellikle "Tanıkların Bilgileri" bölümünde (Madde 4) veya "Açıklamalar" kısmında, sürecin planlanması açısından önem taşır.
e. Masrafların Karşılanması Taahhüdü: Uluslararası istinabe işlemleri masraf gerektirebileceğinden, talep eden tarafın bu masrafları karşılayacağına dair bir beyanın dilekçeye eklenmesi, bazı mahkemelerce talep edilebilen veya süreci hızlandırabilen bir unsur olabilir. Bu, "Talep Sonucu" bölümünden önce veya "Açıklamalar" kısmında ifade edilebilir.
Bu ek hususların dilekçeye dahil edilmesi, talebin mahkeme tarafından daha hızlı ve etkin bir şekilde değerlendirilmesine ve istinabe sürecinin başarıyla tamamlanmasına katkı sağlayabilir.
T.C.
...
... HUKUK MAHKEMESİNE
ESAS NO : /
DAVACI :
VEKİLİ : Av.
DAVALI :
VEKİLİ : Av.
KONU <