- SGK Sigortalılık Dönemi Prim Ödemelerinin İadesi Talebi
- Adli Yardım
- Talep Sonucu
- Delil Listesi
SOSYAL GÜVENLİK KURUMU SİGORTALILIK DÖNEMİ PRİM ÖDEMELERİNİN İADESİ (TOPTAN ÖDEME) TALEBİ VE DAVASI HAKKINDA HUKUKİ DEĞERLENDİRME
GİRİŞ
Sosyal güvenlik sistemi, bireylerin çalışma hayatları boyunca veya çalışma hayatları sona erdikten sonra karşılaşabilecekleri mesleki, fizyolojik ve sosyo-ekonomik risklere karşı koruma sağlayan, Anayasal güvence altına alınmış temel bir haktır (Anayasa Madde 60). Bu sistemin finansmanı büyük ölçüde sigortalılar ve işverenler tarafından ödenen primler ile sağlanmaktadır. Ödenen bu primler, sigortalılara başta yaşlılık, malullük ve ölüm aylığı olmak üzere çeşitli sigorta kollarından yardım ve ödemelerin yapılmasının temelini oluşturur. Ancak bazı durumlarda sigortalılar, ödedikleri primlere rağmen yasalarda öngörülen aylık bağlama koşullarını (yaş, prim ödeme gün sayısı, sigortalılık süresi) yerine getiremeyebilirler. İşte bu noktada, ödenen primlerin sigortalıya veya hak sahiplerine belirli koşullar altında iadesi gündeme gelmektedir. Bu hukuki değerlendirme, Türk Sosyal Güvenlik Hukuku kapsamında, özellikle 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu çerçevesinde, sigortalılık döneminde ödenen primlerin iadesi taleplerini, bu taleplerin hukuki niteliğini, koşullarını, başvuru ve dava süreçlerini doktrin ve yargı kararları ışığında incelemeyi amaçlamaktadır.
1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE: PRİM İADESİ VE TOPTAN ÖDEME AYRIMI
Uygulamada sıklıkla "prim iadesi" olarak adlandırılsa da, sosyal güvenlik mevzuatında ödenen primlerin sigortalıya geri verilmesini ifade eden iki temel mekanizma bulunmaktadır: Primlerin İadesi ve Toptan Ödeme. Bu iki kavramın doğru anlaşılması, hak arama sürecinin doğru yürütülmesi açısından elzemdir.
a. Prim İadesinin Anlamı ve Kapsamı: 5510 sayılı Kanun'un 89. maddesi ve ilgili diğer hükümler uyarınca "prim iadesi", genellikle yanlış veya yersiz olarak Kuruma ödenmiş primlerin (örneğin, sigortalılık niteliği taşımayan bir kişi adına ödenen primler, aynı dönem için mükerrer ödenen primler, prime esas kazanç üst sınırını aşan ödemeler vb.) ilgiliye geri verilmesini ifade eder. Bu durum, bir hata veya usulsüzlüğün düzeltilmesi niteliğindedir.
b. Toptan Ödeme Kavramı: 5510 sayılı Kanun'un 31. maddesinde düzenlenen "toptan ödeme" ise, sigortalının belirli bir yaşa gelmesine rağmen yaşlılık veya malullük aylığı bağlanması için gerekli prim ödeme gün sayısı veya sigortalılık süresi koşullarını sağlayamaması ya da vefat eden sigortalının hak sahiplerine ölüm aylığı bağlanamaması durumunda, sigortalının kendisi veya hak sahipleri tarafından ödenmiş olan belirli primlerin Kurum tarafından kendilerine ödenmesidir. Bu, bir hak kaybını kısmen telafi etmeye yönelik, kanunda özel olarak düzenlenmiş bir haktır.
c. İşbu Hukuki Değerlendirmenin Odak Noktası: Toptan Ödeme: İşbu Dilekçe'de (Madde 5) ve genel uygulamada talep edilen, genellikle sigortalının yaş koşulunu sağlamasına rağmen aylık bağlanması için yeterli prim gününe sahip olmaması nedeniyle ödediği primlerin geri alınmasıdır. Bu durum, hukuki niteliği itibarıyla 5510 sayılı Kanun'un 31. maddesinde düzenlenen "toptan ödeme" kurumuna karşılık gelmektedir. Dolayısıyla, bu makalede "prim iadesi" ifadesi kullanılsa dahi, esasen 5510 sayılı Kanun Madde 31 kapsamındaki toptan ödeme hakkı ve buna ilişkin usul ve esaslar incelenecektir.
2. TOPTAN ÖDEME TALEBİNİN HUKUKİ DAYANAKLARI
Toptan ödeme hakkının hukuki temelleri Anayasa, 5510 sayılı Kanun ve ilgili ikincil mevzuatta yer almaktadır.
a. Anayasal Dayanaklar: Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 60. maddesi "Herkes, sosyal güvenlik hakkına sahiptir. Devlet, bu güvenliği sağlayacak gerekli tedbirleri alır ve teşkilatı kurar." 1 hükmünü amirdir. Toptan ödeme, sosyal güvenlik hakkının bir yansıması olarak, sisteme katkıda bulunmuş ancak sistemden beklenen ana edimi (aylık) alamayan sigortalıların mağduriyetini kısmen gidermeyi amaçlayan bir düzenlemedir.
b. Yasal Dayanak: 5510 Sayılı Kanun:
i. Madde 31: Toptan Ödeme Şartları ve Hesaplanması: Toptan ödemenin ana yasal dayanağı bu maddedir. Madde, hangi sigortalıların (4/1-a, 4/1-b, 4/1-c kapsamında olanlar) hangi koşullar altında toptan ödeme alabileceğini, hangi primlerin iade edileceğini ve hesaplama yöntemini açıkça düzenlemektedir.
ii. İlgili Diğer Maddeler: Sigortalılığın başlangıcı, sona ermesi, prim ödeme yükümlülüğü, prime esas kazançlar gibi genel hükümler de toptan ödeme hakkının belirlenmesinde dolaylı olarak uygulama alanı bulur.
c. İkincil Mevzuat: Sosyal Sigorta İşlemleri Yönetmeliği ve Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından çıkarılan genelgeler, Kanun hükümlerinin uygulanmasına ilişkin detayları, başvuru usullerini ve hesaplama örneklerini içerebilir.
3. TOPTAN ÖDEME ŞARTLARI
Bir sigortalının veya hak sahiplerinin 5510 sayılı Kanun kapsamında toptan ödeme alabilmesi için aşağıdaki koşulların tamamının birlikte gerçekleşmiş olması gerekmektedir:
a. Sigortalılık Niteliği: Kişinin 5510 sayılı Kanun'un 4. maddesinin birinci fıkrasının (a) bendi (hizmet akdi ile çalışanlar), (b) bendi (kendi adına ve hesabına bağımsız çalışanlar) veya (c) bendi (kamu görevlileri) kapsamında sigortalı olarak Kuruma bildirilmiş ve adına prim ödenmiş olması gerekmektedir.
b. Yaş Şartı: Sigortalının çalıştığı işten ayrılarak veya işyerini kapatarak sigortalılığını sona erdirmesi ve kadın ise 58, erkek ise 60 yaşını doldurmuş olması gerekmektedir (5510 sk. Madde 31/1). Vefat eden sigortalıların hak sahipleri için bu yaş şartı aranmaz.
c. Aylık Bağlanmasına Hak Kazanamamış Olmak: Sigortalının kendisi veya ölümü halinde hak sahipleri için Kanunda öngörülen yaşlılık, malullük veya ölüm aylığı bağlanması koşullarının (yeterli prim ödeme gün sayısı, sigortalılık süresi vb.) gerçekleşmemiş olması şarttır.
d. Sigortalılığın Sona Ermesi: Toptan ödeme talebinde bulunan sigortalının, talep tarihi itibarıyla 5510 sayılı Kanun kapsamında zorunlu sigortalı olarak çalışmıyor olması, kendi adına ve hesabına bağımsız faaliyette bulunmuyor olması veya kamu görevlisi olarak görev yapmıyor olması gerekmektedir. Yani aktif sigortalılığın sona ermiş olması bir ön koşuldur (İşbu Dilekçe Madde 5'te bu durumun belirtilmesi beklenir).
e. Yazılı Talepte Bulunma: Toptan ödeme, Kurum tarafından resen yapılan bir ödeme değildir. Sigortalının kendisinin veya hak sahiplerinin Sosyal Güvenlik Kurumu'na yazılı olarak başvuruda bulunması zorunludur (5510 sk. Madde 31/4). İşbu Dilekçe, dava açılmadan önce Kuruma yapılacak idari başvuru için de temel teşkil edebilir.
4. TOPTAN ÖDEME MİKTARININ HESAPLANMASI
Toptan ödeme olarak iade edilecek prim miktarı, sigortalının ödediği tüm primlerin toplamı değildir. Hesaplama, 5510 sayılı Kanun'un 31. maddesinde belirtilen esaslara göre yapılır:
a. İade Edilecek Prim Türleri: Sadece sigortalının kendisi adına ödenmiş olan malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları (uzun vadeli sigorta kolları) primlerinin sigortalıya ait kısmı iade edilir (5510 sk. Madde 31/2). 4/1-(c) bendi kapsamındaki sigortalılar için ise kesenek ve kurum karşılıklarının toplamı esas alınabilir (ilgili geçiş hükümleri ve özel kanunlar dikkate alınmalıdır).
b. İşveren Hissesi ve Genel Sağlık Sigortası Primlerinin Durumu: Sigortalı adına ödenen işveren prim hisseleri ile kısa vadeli sigorta kolları (iş kazası, meslek hastalığı, hastalık, analık) primleri ve Genel Sağlık Sigortası (GSS) primleri toptan ödeme kapsamında iade edilmez. Bu durum, toptan ödeme miktarının sigortalının beklentisinden daha düşük olmasına neden olabilmektedir.
c. Güncelleme Katsayısı: İade edilecek prim tutarı, her yıla ait primlerin/keseneklerin ait olduğu yıldan itibaren toptan ödeme veya ölüm tarihine kadar geçen her yıl için, o yılın güncelleme katsayısı ile güncellenerek hesaplanır (5510 sk. Madde 31/3). Bu güncelleme, paranın zaman içindeki değer kaybını telafi etmeyi amaçlar.
Önemli Not: Toptan ödeme alınması halinde, bu ödemeye konu olan hizmet süreleri sigortalılık süresi olarak değerlendirilmez ve bu süreler kullanılarak sonradan aylık bağlanamaz. Ancak, sigortalı veya hak sahipleri, aldıkları toptan ödemeyi yine Kanunda belirtilen usul ve esaslara göre Kuruma faiziyle birlikte geri ödeyerek (ihya işlemi yaparak) bu hizmet sürelerini yeniden canlandırabilirler.
5. BAŞVURU VE DAVA SÜRECİ
Toptan ödeme hakkından yararlanmak isteyen sigortalı veya hak sahiplerinin izlemesi gereken adımlar şunlardır:
a. Kuruma Başvuru (Zorunlu İdari Başvuru Yolu):
i. Başvuru Mercii: Sigortalının en son çalıştığı veya ikametgahının bulunduğu yerdeki Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü veya Sosyal Güvenlik Merkezi'ne başvurulmalıdır.
ii. Başvuru Şekli: Yazılı bir dilekçe ile talepte bulunulmalıdır. İşbu Dilekçe formatı, gerekli eklemelerle idari başvuru için de kullanılabilir. Başvuruda sigortalının T.C. Kimlik Numarası, sigorta sicil numarası, talebin ne olduğu (toptan ödeme), iletişim bilgileri ve yaş şartının sağlandığına dair beyan yer almalıdır. Varsa sigortalılığın sona erdiğini gösterir belgeler eklenebilir.
iii. Kurumun Cevap Süresi ve Zımni Red: Kurum, talebi aldıktan sonra gerekli incelemeleri yapar. Kanunen Kurum'un idari başvurulara cevap verme süresi 60 gündür (2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu Madde 10). Kurum bu süre içinde talebi açıkça reddederse veya bu süre içinde herhangi bir cevap vermezse talep zımnen reddedilmiş sayılır.
b. Dava Yolu: Kurumun toptan ödeme talebini açıkça veya zımnen reddetmesi halinde, sigortalı veya hak sahipleri yargı yoluna başvurabilirler.
i. Görevli Mahkeme: Bu tür uyuşmazlıklarda görevli mahkeme İş Mahkemeleridir (7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu Madde 5/1-a). İş mahkemelerinin bulunmadığı yerlerde Asliye Hukuk Mahkemeleri, İş Mahkemesi sıfatıyla davaya bakar.
ii. Yetkili Mahkeme: Yetkili mahkeme, davalı Sosyal Güvenlik Kurumu şubesinin bulunduğu yer mahkemesi veya davacının (sigortalının/hak sahibinin) ikametgahının bulunduğu yer mahkemesidir (7036 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu Madde 6/1).
iii. Dava Şartları: Dava açılabilmesi için genel dava şartlarının (Türk mahkemelerinin yargı hakkı, yargı yolu, taraf ve dava ehliyeti, hukuki yarar, kesin hüküm bulunmaması vb. - HMK Madde 114) yanı sıra, sosyal güvenlik uyuşmazlıklarına özgü olarak dava açmadan önce Sosyal Güvenlik Kurumu'na başvurulmuş olması şartı aranır (5521 sayılı İş Mahkemeleri Kanunu Madde 7/3 - 7036 sk. ile mülga olsa da yerleşik uygulama ve 5510 sk. Madde 101 gereği idari başvuru zorunluluğu devam etmektedir). İşbu Dilekçe'nin "Açıklamalar" bölümünde (Madde 5) Kuruma başvuru yapıldığı ve talebin reddedildiği veya süresinde cevap verilmediği hususuna değinilmesi ve ilgili belgelerin sunulması önemlidir.
iv. Davanın Tarafları: Davacı, toptan ödeme talebinde bulunan sigortalı veya hak sahibidir. Davalı ise Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı'dır (ilgili Sosyal Güvenlik İl Müdürlüğü/Merkezi husumetiyle). İşbu Dilekçe'nin taraf bilgileri (Madde 1 ve 2) bu doğrultuda düzenlenmelidir.
v. Dava Dilekçesi Unsurları: Dava dilekçesi, Hukuk Muhakemeleri Kanunu'nun 119. maddesinde belirtilen unsurları (mahkemenin adı, tarafların kimlik ve adres bilgileri, dava konusu ve değeri, vakıalar, deliller, hukuki sebepler, talep sonucu) eksiksiz olarak içermelidir. İşbu Dilekçe'nin bu unsurları taşıdığı görülmektedir (Madde 1-8).
vi. İspat Yükü: Toptan ödeme şartlarının varlığını ispat yükü kural olarak davacı sigortalıya aittir. Ancak sigortalılık süreleri, prim ödeme gün sayıları, prime esas kazançlar gibi bilgiler Kurum kayıtlarında yer aldığından, mahkeme genellikle SGK kayıtlarını celbederek inceleme yapar. Davacı, yaş şartını (nüfus kaydı), sigortalılığın sona erdiğini ve Kuruma başvurduğunu ispatlamalıdır.
vii. Yargılama Usulü: İş Mahkemelerinde yargılama, kural olarak basit yargılama usulüne tabidir (7036 sk. Madde 7). Bu usul, daha hızlı ve seri bir yargılama yapılmasını amaçlar.
viii. Zamanaşımı: Toptan ödeme talebi, niteliği itibarıyla sosyal güvenlik hakkına ilişkin bir alacak talebidir. Kanunda özel bir zamanaşımı veya hak düşürücü süre öngörülmemiştir. Bu nedenle, hakkın kullanılmasında genel zamanaşımı süresi olan 10 yıllık süre (6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu Madde 146) kıyasen uygulanabilir. Zamanaşımı süresinin başlangıcı, toptan ödeme hakkının doğduğu tarihtir (yaş ve diğer şartların birlikte gerçekleştiği tarih). Ancak, Kuruma başvuru yapıldığı sürece zamanaşımı kesilmiş sayılacaktır.
6. DOKTRİN VE YARGI KARARLARI IŞIĞINDA DEĞERLENDİRME
a. Toptan Ödemenin Niteliği: Doktrinde toptan ödemenin, sosyal güvenlik sisteminin koruyucu şemsiyesinin dışında kalan ancak sisteme katkı sağlamış kişilere yönelik bir nevi "teselli ikramiyesi" veya yatırılan primlerin kısmi karşılığı olduğu ifade edilmektedir. Sosyal devlet ilkesinin bir gereği olarak görülmekle birlikte, iade edilen miktarın sınırlılığı ve kapsamı (işveren payı ve GSS primlerinin iade edilmemesi) eleştirilere konu olmaktadır.
b. Uygulamada Karşılaşılan Sorunlar: En sık karşılaşılan sorunlar, yaş şartının (58/60) özellikle erken yaşta çalışma hayatına başlayanlar için yüksek bulunması, iade edilen prim tutarının sadece sigortalı hissesi olması ve GSS primlerinin hiç iade edilmemesidir. Ayrıca, toptan ödeme alındığında hizmetlerin silinmesi ve ihyanın maliyetli olması da sigortalılar açısından dezavantaj yaratabilmektedir.
c. Yargıtay Kararlarında Öne Çıkan Hususlar: Yargıtay'ın ilgili Daireleri (özellikle 10. ve 21. Hukuk Daireleri - yeni yapıda ilgili daireler) tarafından verilen kararlarda, toptan ödeme şartlarının (özellikle yaş, aylığa hak kazanamama ve sigortalılığın sona ermesi) titizlikle araştırılması gerektiği vurgulanmaktadır. Hesaplamanın 5510 sayılı Kanun Madde 31'deki usule uygun yapılması, güncelleme katsayılarının doğru uygulanması ve idari başvuru şartının yerine getirilip getirilmediği hususları yargı kararlarında sıklıkla incelenen konulardır. Faiz başlangıcı konusunda ise genellikle Kuruma başvuru tarihinin esas alınması gerektiği yönünde kararlar bulunmaktadır.
7. DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN EK HUSUSLAR (Dava Unsurları Bağlamında)
Toptan ödeme talebine ilişkin bir dava dilekçesi hazırlanırken veya dava süreci yürütülürken, davanın esasına ve usulüne ilişkin bazı önemli noktalara dikkat edilmesi, hak kayıplarının önlenmesi açısından önemlidir:
a. Faiz Talebi: Sosyal Güvenlik Kurumu'nun toptan ödeme talebini haksız olarak reddetmesi veya ödemeyi geciktirmesi durumunda, sigortalının faiz talep etme hakkı doğar. Talep edilecek faizin türü yasal faizdir. Faiz başlangıç tarihi, genellikle Kuruma başvuru tarihidir. Bu nedenle, dava dilekçesinin "Talep ve Sonuç" bölümünde (İşbu Dilekçe Madde 8), toptan ödeme asıl alacağına ek olarak, Kuruma başvuru tarihinden (veya dava tarihinden) itibaren işleyecek yasal faizin de tahsilinin talep edilmesi unutulmamalıdır.
b. Vekalet Ücreti ve Yargılama Giderleri: Hukuk Muhakemeleri Kanunu ve Avukatlık Asgari Ücret Tarifesi uyarınca, davayı kazanan taraf lehine yargılama giderleri ve vekalet ücretine hükmedilir. Dava dilekçesinin "Talep ve Sonuç" kısmında (İşbu Dilekçe Madde 8), yargılama giderleri ile vekalet ücretinin davalı Kurum üzerine bırakılması yönünde bir talepte bulunulmalıdır.
c. İdari Başvurunun Tüketilmesi Şartı: Daha önce de belirtildiği gibi, SGK aleyhine açılacak bu tür davalarda, dava açmadan önce Kuruma yazılı olarak başvuruda bulunulması ve talebin reddedilmiş veya 60 gün içinde cevaplanmamış olması (zımni red) dava şartıdır. Bu şartın yerine getirildiğinin dava dilekçesinde "Açıklamalar" bölümünde (İşbu Dilekçe Madde 5 civarı) açıkça belirtilmesi ve başvuru dilekçesi, Kurumun ret cevabı veya başvuru tarihini gösteren PTT alındısı gibi delillerin dilekçeye eklenmesi (İşbu Dilekçe Madde 6) veya dosyaya sunulması yargılamanın usulüne uygun ilerlemesi için kritiktir.
SONUÇ
5510 sayılı Kanun kapsamında düzenlenen toptan ödeme hakkı, sosyal güvenlik sistemine prim ödemiş ancak yaşlılık, malullük veya ölüm aylığı bağlama koşullarını yerine getirememiş sigortalılar ve hak sahipleri için önemli bir mali güvence imkanı sunmaktadır. Belirli yaş ve sigortalılık koşullarına bağlı olan bu hak, Kuruma yapılacak yazılı başvuru ile talep edilir. Talebin reddedilmesi veya süresi içinde cevaplanmaması halinde, görevli İş Mahkemelerinde dava açma yolu açıktır. Toptan ödeme miktarı, sigortalının sadece uzun vadeli sigorta kollarına ödediği primlerin kendi hissesine düşen kısmının güncellenmesiyle hesaplandığından, ödenen tüm primlerin iadesi anlamına gelmemektedir. Gerek idari başvuru gerekse dava sürecinde, yasal şartların doğru bir şekilde ortaya konulması, usuli gerekliliklerin (özellikle idari başvurunun tüketilmesi) yerine getirilmesi ve taleplerin (faiz, yargılama giderleri vb.) eksiksiz olarak ileri sürülmesi hak kaybını önlemek adına büyük önem taşımaktadır. İşbu Dilekçe gibi usulüne uygun hazırlanmış bir dava dilekçesi, bu sürecin etkin bir şekilde yürütülmesinde kritik bir rol oynamaktadır.
T.C.
...
İŞ MAHKEMESİNE
DAVACI : TC:
Adresi:
VEKİLİ : Av.
DAVALI : TC:
Adresi:
KONU : Alacak davasıdır.
DAVA DEĞERİ : ... TL'dir.
AÇIKLAMALAR :
I. MÜVEKKİL HAKKINDA ESASA İLİŞKİN BİLGİ:
...
II. DİLEKÇE ÖZETİ:
Aşağıda ayrıntılı olarak açıklanan dava konusu olayların maddeler halindeki kısa özetidir:
1. Müvekkilim sigortalılık formu ile toplu prim ödemesi yapmak üzere Sosyal Güvenlik Kurumuna başvurmuştur.
2. Kurum tarafından ... TL tutarında ödeme tahakkuk ettirilmiştir.
3. Tahakkuk eden miktar _._.202_ tarihinde kuruma ödenmiştir.
4. Daha sonra kurum müfettişlerince hazırlanan rapor sonucunda Müvekkilin tescil işlemi iptal edilmiştir.
5. Yapılan ödemenin iadesi için kuruma başvurulmuşsa da iade yapılmamıştır.
6. ...
III. USULE İLİŞKİN AÇIKLAMALAR:
1. ...
2. ...
IV. ESASA İLİŞKİN DETAYLI VAKIALAR VE HUKUKİ AÇIKLAMALAR:
Esasa ilişkin vakıaların ve hukuki iddialarımızın ayrıntılı açıklamalarıdır: