- İhtiyati Haciz Talebi
- Talep Sonucu
- Delil Listesi
BONO VEYA ÇEK KAYNAKLI ALACAKLAR İÇİN İHTİYATİ HACİZ TALEPLERİNİN HUKUKİ ANALİZİ
GİRİŞ
Türk hukuk sisteminde alacaklının, alacağını güvence altına almak amacıyla başvurabileceği geçici hukuki koruma yollarından biri de ihtiyati hacizdir. Özellikle kambiyo senetleri gibi ticari hayatta sıkça kullanılan belgelerden kaynaklanan alacakların tahsilinde, borçlunun mal kaçırma ihtimaline karşı alacaklının haklarını korumak amacıyla ihtiyati haciz müessesesi büyük önem taşımaktadır. İşbu makalede, 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu (İİK) başta olmak üzere ilgili mevzuat ve doktrin görüşleri ışığında, bono veya çekten kaynaklanan alacaklar için ihtiyati haciz talebinin hukuki şartları, usulü ve sonuçları ayrıntılı olarak incelenecektir.
1. İHTİYATİ HACZİN TANIMI VE HUKUKİ NİTELİĞİ
İhtiyati haciz, İİK m. 257 vd. hükümlerinde düzenlenen, para alacaklarına ilişkin mevcut veya müstakbel bir takibin sonucunun güvence altına alınması amacıyla, mahkeme kararıyla borçlunun malvarlığına geçici olarak el konulmasını sağlayan bir hukuki müessesedir. Hukuki niteliği itibarıyla bir geçici hukuki koruma tedbiridir. Amacı, alacaklının alacağına kavuşmasını tehlikeye sokabilecek durumların önüne geçmek, borçlunun mallarını hacizden önce kaçırmasını veya tüketmesini engellemektir. İhtiyati haciz, kesin haciz niteliğinde olmayıp, alacaklının ileride yapacağı icra takibi veya açacağı dava sonucunda elde edeceği hakları korumaya yöneliktir. Bu nedenle, ihtiyati haciz kararı ile borçlunun mallarına el konulsa da bu malların satışı ancak takibin veya davanın kesinleşmesiyle mümkün olur.
2. İHTİYATİ HACZİN ŞARTLARI
İhtiyati haciz kararı verilebilmesi için kanunda öngörülen şartların birlikte gerçekleşmesi gerekmektedir. Bu şartlar İİK m. 257'de düzenlenmiştir:
a. Para Alacağı: İhtiyati haciz, kural olarak yalnızca para (nakit) alacakları için talep edilebilir. Bono veya çekten kaynaklanan alacaklar, nitelikleri gereği para alacağıdır.
b. Rehinle Temin Edilmemiş Olma: İİK m. 257/1 uyarınca, vadesi gelmiş bir borçtan dolayı ihtiyati haciz istenebilmesi için, bu alacağın bir rehin ile teminat altına alınmamış olması gerekir. Eğer alacak rehinle temin edilmişse, alacaklı öncelikle rehnin paraya çevrilmesi yoluyla takip yapmalıdır (İİK m. 45). Ancak, rehnin alacağı karşılamayacağı tahmin ediliyorsa veya borçlu rehin vermekten kaçınıyorsa, rehinle temin edilmiş alacaklar için de ihtiyati haciz istenebilir.
c. Vade Durumu:
i. Vadesi Gelmiş (Muaccel) Alacaklar: Vadesi gelmiş bono veya çek alacakları için, yukarıdaki şartların (para alacağı ve rehinle temin edilmemiş olma) varlığı halinde ihtiyati haciz talep edilebilir (İİK m. 257/1). Bono veya çekin vadesinin gelmiş olması yeterlidir; borçlunun ayrıca temerrüde düşürülmüş olması (örneğin bir ihtarname ile (Madde 2)) ihtiyati haciz için zorunlu bir şart olmamakla birlikte, talebin kabulü açısından mahkeme üzerinde olumlu bir kanaat oluşturabilir.
ii. Vadesi Gelmemiş (Müeccel) Alacaklar: Alacağın vadesi henüz gelmemiş olsa dahi, İİK m. 257/2'de sayılan özel durumlardan birinin varlığı halinde ihtiyati haciz istenebilir. Bu durumlar şunlardır:
* Borçlunun belirli bir yerleşim yerinin (ikametgâhının) olmaması.
* Borçlunun taahhütlerinden kurtulmak amacıyla mallarını gizlemeye, kaçırmaya veya kendisinin kaçmaya hazırlanması yahut kaçması ya da bu maksatla alacaklının haklarını ihlal eden hileli işlemlerde bulunması. (İşbu Dilekçe'nin 3. maddesinde bu duruma işaret edilmektedir). Bu hallerde, alacaklının bu iddialarını mahkemeye delilleriyle sunması veya en azından kuvvetle muhtemel olduğunu göstermesi gerekir.
d. Yaklaşık İspat: İhtiyati haciz bir geçici hukuki koruma olduğundan, alacaklının alacağının ve ihtiyati haciz sebeplerinin varlığını tam olarak ispat etmesi beklenmez. HMK anlamında "yaklaşık ispat" yeterlidir. Yani, alacaklının, alacağın ve ihtiyati haciz şartlarının varlığı konusunda mahkemede tam bir kanaat oluşturması gerekmese de, iddialarının doğruluğu hakkında kuvvetli bir ihtimal uyandırması gerekir. Bono veya çek gibi kambiyo senetleri, alacağın varlığı konusunda güçlü bir delil teşkil ederler (Madde 8, Delil Listesi 6). Mahkeme, sunulan belge (bono/çek örneği) ve diğer delilleri (varsa ihtarname, yazışmalar vb.) değerlendirerek ihtiyati haciz talebinin kabul edilip edilmeyeceğine karar verir.
3. İHTİYATİ HACİZ TALEBİ VE YARGILAMA USULÜ
a. Görevli ve Yetkili Mahkeme: İhtiyati haciz talebinde görevli mahkeme, uyuşmazlığın niteliğine göre belirlenir. Bono veya çekten kaynaklanan alacaklar ticari nitelikte olduğundan, görevli mahkeme kural olarak Asliye Ticaret Mahkemesidir (İşbu Dilekçe'nin başlığında belirtildiği gibi). Yetkili mahkeme ise İİK m. 50 ve HMK hükümlerine göre belirlenir. Genel yetkili mahkeme borçlunun yerleşim yeri mahkemesi olmakla birlikte, bono ve çekler için ödeme yeri mahkemesi veya senedin düzenlendiği yer mahkemesi gibi özel yetki kuralları da uygulama alanı bulabilir. İhtiyati haciz talebi, esas dava açılmadan önce veya açıldıktan sonra yapılabilir. Eğer dava açılmışsa, ihtiyati haciz talebi davaya bakan mahkemeden istenir (İİK m. 258/1).
b. Talep (Dilekçe): İhtiyati haciz, bir dilekçe ile mahkemeden talep edilir. Dilekçede; tarafların kimlik bilgileri (Madde 1), alacağın dayanağı (bono/çek bilgileri (Madde 1)), alacak miktarı, ihtiyati haciz istenmesinin sebepleri (vadesi gelmiş olması, rehinle temin edilmemiş olması veya vadesi gelmemişse İİK m. 257/2'deki sebepler (Madde 3)), borçlunun haczedilecek mallarının neler olduğu (biliniyorsa) ve deliller (bono/çek sureti, diğer belgeler (Madde 8)) yer almalıdır.
c. Yargılama Usulü: Mahkeme, ihtiyati haciz talebini kural olarak dosya üzerinden inceler ve karar verir. Alacaklının talebi ve sunulan deliller yeterli görülürse, mahkeme karşı tarafı (borçluyu) dinlemeden de ihtiyati haciz kararı verebilir (Madde 6, Talep Sonucu 1). Bu, ihtiyati haczin amacının tehlikeye düşmesini önlemeye yöneliktir. Ancak mahkeme, gerekli görürse tarafları duruşmaya çağırarak dinleyebilir.
d. Teminat (İİK m. 259): İhtiyati haciz talep eden alacaklının, haciz nedeniyle borçlunun veya üçüncü kişilerin uğrayabileceği muhtemel zararları karşılamak üzere bir teminat göstermesi kuraldır. Mahkeme, teminatın türünü ve miktarını serbestçe takdir eder (nakit, banka teminat mektubu vb.). Ancak, alacak bir ilama (kesinleşmiş mahkeme kararı) dayanıyorsa veya ilam niteliğinde bir belgeye (örneğin, noter senedi, mahkeme huzurunda yapılan sulhler) dayanıyorsa, kural olarak teminat aranmaz. Bono veya çek, tek başına ilam niteliğinde belge sayılmadığından, bunlara dayalı ihtiyati haciz taleplerinde genellikle teminat istenir. Ancak, alacağın bono/çek gibi güçlü bir belgeye dayanması, teminat miktarının takdirinde mahkemece dikkate alınabilir. Alacaklı, dilekçesinde öncelikle teminatsız, mahkemenin aksi kanaatte olması halinde uygun bir teminat karşılığında ihtiyati haciz kararı verilmesini talep edebilir (Madde 6, Talep Sonucu 1).
e. Karar ve İtiraz (İİK m. 265): Mahkeme, talebi haklı görürse ihtiyati haciz kararı verir. Kararda, alacak miktarı, haczin hangi mallar üzerine konulacağı (genellikle borçlunun tüm menkul, gayrimenkul malları, banka hesapları ve üçüncü kişilerdeki hak ve alacakları şeklinde genel ifadelerle belirtilir (Madde 6, Talep Sonucu 1)) ve teminat alınıp alınmadığı belirtilir. Borçlu, kendisi dinlenmeden verilen ihtiyati haciz kararına veya haczin uygulanmasına karşı, kararı veren mahkemeye itiraz edebilir. İtiraz üzerine mahkeme, tarafları dinleyerek itirazı değerlendirir ve kararını verir. İtiraz, ihtiyati haczin icrasını kural olarak durdurmaz.
4. İHTİYATİ HACZİN İCRASI VE TAMAMLAYICI MERASİM
a. Kararın İcrası (İİK m. 261): Alacaklı, ihtiyati haciz kararının verildiği tarihten itibaren 10 gün içinde kararı veren mahkemenin yargı çevresindeki icra dairesinden kararın infazını (uygulanmasını) istemek zorundadır. Aksi halde ihtiyati haciz kararı kendiliğinden kalkar. İcra dairesi, karar üzerine borçlunun mallarına fiilen haciz işlemi uygular.
b. Tamamlayıcı Merasim (İİK m. 264): İhtiyati haciz, geçici bir tedbir olduğundan, alacaklının bu haczi kesin hacze dönüştürmesi veya esas hakkındaki iddiasını ispatlaması gerekir. Bu nedenle, ihtiyati haciz uygulandıktan sonra (haciz tutanağının alacaklıya tebliğinden veya haciz sırasında alacaklı hazırsa haczin uygulanmasından itibaren) alacaklının 7 gün içinde;
i. Ya borçlu hakkında icra takibi (genellikle kambiyo senetlerine mahsus haciz yoluyla takip) yapması,
ii. Ya da alacak davası açması gerekir.
Bu sürelere uyulmaması halinde ihtiyati haciz hükümsüz kalır ve kendiliğinden kalkar. Bu süreler hak düşürücü niteliktedir.
5. BONO/ÇEK KAYNAKLI ALACAKLARDA ÖZELLİKLİ DURUMLAR
a. Kambiyo Senedi Niteliği: Bono (TTK m. 776-779) ve çek (TTK m. 780-823), soyut borç ikrarı içeren kıymetli evraklardır. Bu senetlerin varlığı, alacağın varlığına karine teşkil eder. İhtiyati haciz talebinde, senedin aslının veya onaylı suretinin mahkemeye sunulması (Madde 8, Delil Listesi 6), alacağın ispatı açısından büyük önem taşır. Mahkeme, senedin şekli unsurlarının tam olup olmadığını da inceleyecektir.
b. Yetkili Hamil: İhtiyati haciz talebinde bulunan kişinin, senedin meşru hamili (lehtar veya ciro silsilesi yoluyla senedi elinde bulunduran kişi) olması gerekir.
c. Protesto: Özellikle çeklerde ve bonolarda cirantalara veya keşideciye (çekte) karşı müracaat hakkının kullanılabilmesi için ödememe protestosu çekilmesi gerekebilir. Ancak doğrudan borçlu sıfatıyla sorumlu olan muhatap (çekte varsa) veya düzenleyene (bonoda) karşı yapılan taleplerde protesto şartı aranmayabilir. İhtiyati haciz talebinde, eğer başvurulacak borçlu açısından protesto gerekli ise, protesto belgesinin de sunulması gerekebilir.
6. DİLEKÇE UNSURLARI AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR
İhtiyati haciz taleplerinde, dilekçenin etkinliği ve talebin kabulü açısından bazı hususlara dikkat edilmesi faydalı olacaktır:
a. Alacağın Dayanağının ve Miktarının Belirginliği: Dilekçede, alacağın kaynağı olan bono veya çekin düzenleme tarihi, ödeme tarihi, tutarı, lehtarı, düzenleyeni gibi ayırt edici bilgilerin net bir şekilde belirtilmesi (Madde 1) ve senedin okunaklı bir suretinin eklenmesi (Madde 8, Delil Listesi 6) önemlidir. Alacak miktarı, asıl alacak ve varsa işlemiş faiz, komisyon gibi fer'ileri kapsayacak şekilde açıkça yazılmalıdır.
b. İhtiyati Haciz Sebeplerinin Somutlaştırılması: Özellikle vadesi gelmemiş alacaklar için ihtiyati haciz talep ediliyorsa (İİK m. 257/2), borçlunun mal kaçırma, hileli işlem yapma gibi iddiaların soyut beyanlardan öteye giderek, mümkünse somut olaylara veya delillere dayandırılması (Madde 3), mahkemenin ikna olması açısından önemlidir. Vadesi gelmiş alacaklarda ise senedin vadesinin geldiği ve ödenmediği hususunun vurgulanması yeterli olmakla birlikte, borçluya yapılan ödeme çağrılarının (Madde 2) belirtilmesi talebi güçlendirebilir.
c. Teminat Konusu: Teminat istenip istenmediği veya ne tür bir teminat teklif edildiği dilekçede açıkça belirtilmelidir (Madde 6, Talep Sonucu 1). Teminatsız haciz talebinin gerekçeleri (örneğin alacağın bono gibi güçlü bir belgeye dayanması) kısaca açıklanabilir.
d. Delillerin Sunulması: İhtiyati haciz talebini destekleyen tüm delillerin (bono/çek sureti, ihtarname, yazışmalar, borçlunun mal kaçırdığına dair emareler vb.) dilekçe ekinde sunulması veya sunulacağının belirtilmesi (Madde 8), yargılamanın hızlı ilerlemesi açısından önemlidir. Uzman görüşü (mütalaa) gibi delillerin de HMK m. 293 kapsamında sunulabileceği belirtilebilir (Madde 8, Delil Listesi 3).
SONUÇ
Bono veya çekten kaynaklanan alacaklar için ihtiyati haciz, alacaklının haklarını etkin bir şekilde korumasını sağlayan önemli bir hukuki yoldur. Ancak bu yola başvurulurken, İİK m. 257 vd. hükümlerinde belirtilen şartların dikkatlice değerlendirilmesi, talebin usulüne uygun bir dilekçe ile görevli ve yetkili mahkemeye sunulması, mahkemenin yaklaşık ispat standardını karşılayacak delillerin (özellikle bono/çek aslı veya sureti) ibraz edilmesi ve ihtiyati haciz kararının alınması halinde İİK m. 261 ve m. 264'teki sürelere riayet edilerek gerekli işlemlerin (kararın infazı ve tamamlayıcı merasim) zamanında yapılması büyük önem taşımaktadır. Başarılı bir ihtiyati haciz süreci, alacağın tahsil kabiliyetini önemli ölçüde artıracaktır.
T.C.
...
ASLİYE TİCARET MAHKEMESİNE
DAVACI :
VEKİLİ : Av.
DAVALI :
VEKİLİ : Av.
KONU : Bono kaynaklı alacağımız için ihtiyati haciz talebidir.
AÇIKLAMALAR :
I. MÜVEKKİL HAKKINDA ESASA İLİŞKİN BİLGİ:
...
II. DİLEKÇEMİZİN VAKIALAR ÖZETİ:
1. Aşağıda ayrıntılı olarak açıklanan dava konusu olayların maddeler halindeki kısa özetidir:
2. Müvekkilin lehtarı olduğu ... düzenleme tarihli, ... ödeme tarihli ve ... TL tutarlı ..., vadesi gelmiş olmasına rağmen borçludan tahsil edilememiştir.
3. Muaccel borcun ödenmesi için, borçlu ihtar edilmiş ise de ödeme yapılmamıştır.
4. Borçlunun kötü niyetli olarak mal kaçırma amacıyla hileli davranış ve tasarruflarda bulunması ihtimaline ile işbu ihtiyati haciz talebinin sunulması zorunluluğu meydana gelmi