- Cinsiyet Değişikliği Talebi
- Adli Yardım
- Talep Sonucu
- Delil Listesi
Türk Hukukunda Cinsiyet Değişikliğine İzin Davası: Hukuki Çerçeve, Unsurlar ve Uygulama
Giriş
Bireyin kendi bedeni üzerinde tasarrufta bulunma hakkı ve kişiliğini serbestçe geliştirme hakkı, modern hukuk sistemlerinin temel taşlarındandır. Bu hakların bir yansıması olarak, cinsiyet kimliği ile biyolojik cinsiyeti arasında uyumsuzluk yaşayan bireylerin, hukuki ve tıbbi süreçler aracılığıyla cinsiyetlerini değiştirmeleri Türk Hukuku'nda belirli koşullar altında mümkün kılınmıştır. Bu süreç, 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu'nun (TMK) 40. maddesi çerçevesinde düzenlenmiş olup, cinsiyet değişikliği ameliyatına izin verilmesi talepli bir dava ile başlamaktadır. İşbu makalede, cinsiyet değişikliğine izin verilmesi talepli davanın hukuki dayanakları, davanın unsurları, yargılama usulü, aranan şartlar ve ilgili mevzuat hükümleri ayrıntılı olarak incelenecektir.
I. Hukuki Dayanak
Cinsiyet değişikliği talebinin temel hukuki dayanağı, Anayasa'nın güvence altına aldığı temel hak ve özgürlükler ile TMK'nın ilgili hükümleridir.
a. Anayasal Dayanaklar: Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın "Kişinin dokunulmazlığı, maddî ve manevî varlığı" başlıklı 17. maddesi, herkesin yaşama, maddi ve manevi varlığını koruma ve geliştirme hakkına sahip olduğunu belirtir. Bu madde, bireyin kendi bedeni üzerinde karar verme ve kişiliğini cinsiyet kimliği doğrultusunda geliştirme hakkını dolaylı olarak güvence altına alır. Ayrıca, Anayasa'nın 10. maddesinde düzenlenen kanun önünde eşitlik ilkesi de, cinsiyet kimliği ne olursa olsun bireylerin haklardan eşit şekilde yararlanmasını gerektirir.
b. Yasal Dayanak: TMK Madde 40: Cinsiyet değişikliği sürecini doğrudan düzenleyen temel norm, TMK'nın 40. maddesidir. Bu madde, iki fıkradan oluşmaktadır:
i. Birinci fıkra, cinsiyetini değiştirmek isteyen kimsenin, bu değişikliğe mahkemece izin verilmesini talep edebileceği koşulları düzenler. Bu izin, ameliyatın hukuka uygun olarak yapılabilmesinin ön şartıdır.
ii. İkinci fıkra ise, mahkemece verilen izne dayanılarak cinsiyet değiştirme ameliyatının gerçekleştirildiğinin resmi sağlık kurulu raporuyla doğrulanması halinde, nüfus sicilinde gerekli düzeltmenin yapılması için mahkemeye başvurulabileceğini hüküm altına alır.
Bu düzenleme, cinsiyet değişikliği sürecinin iki aşamalı bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir: İlk aşama "izin davası", ikinci aşama ise ameliyat sonrası "nüfus kaydının düzeltilmesi" işlemidir.
II. Cinsiyet Değişikliğine İzin Davası (TMK m. 40/1)
Cinsiyet değişikliği ameliyatının hukuka uygun bir şekilde gerçekleştirilebilmesi için atılması gereken ilk adım, mahkemeden bu yönde bir izin alınmasıdır. Bu izin, TMK m. 40/1'de belirtilen şartların varlığı halinde verilebilir.
a. Davanın Hukuki Niteliği: Cinsiyet değişikliğine izin davası, niteliği itibarıyla kişisel durum sicilinde değişiklik yaratmaya yönelik bir davadır. Doktrinde ve uygulamada genellikle çekişmesiz yargı işi olarak kabul edilmekle birlikte, davanın Nüfus Müdürlüğü'ne karşı açılması ve bir talep ile buna karşı bir savunma içermesi nedeniyle çekişmeli yargı usullerine tabi olarak yürütülür. Davanın amacı, kişinin mevcut cinsiyet kaydının değiştirilmesi için gerekli olan ameliyatı yaptırabilmesine hukuki zemin hazırlamaktır.
b. Görevli ve Yetkili Mahkeme: Bu tür davalarda görevli mahkeme, Hukuk Muhakemeleri Kanunu (HMK) uyarınca Asliye Hukuk Mahkemesi'dir. Yetkili mahkeme ise, kural olarak davacının (cinsiyet değişikliği izni isteyen kişinin) yerleşim yeri mahkemesidir. İşbu Dilekçe'nin de usule uygun olarak Asliye Hukuk Mahkemesi'ne hitaben yazıldığı görülmektedir (Madde 1).
c. Taraflar:
i. Davacı: Cinsiyet değişikliği izni talep eden kişidir. Davacının, TMK m. 40/1'de belirtilen şartları taşıdığını ispatlaması gerekmektedir. İşbu Dilekçe'de davacı bilgileri yer almaktadır (Madde 1).
ii. Davalı: Cinsiyet değişikliği talebi, kişisel durum sicilinde bir değişiklik yaratacağından, davanın ilgili Nüfus Müdürlüğü'ne karşı açılması gerekmektedir. İşbu Dilekçe'de davalı olarak Nüfus Müdürlüğü gösterilmiştir (Madde 1).
d. Davanın Konusu: Davanın konusu, TMK m. 40/1'de belirtilen şartların sağlandığının tespiti ile davacıya cinsiyet değiştirme ameliyatı yapılması için izin verilmesi talebidir (Konu Bölümü, Madde 12.4).
III. İzin Verilebilmesinin Şartları (TMK m. 40/1)
Mahkemenin cinsiyet değişikliği ameliyatına izin verebilmesi için kanunda aranan şartların birlikte gerçekleşmiş olması zorunludur:
a. On Sekiz Yaşını Doldurmuş Olma: Cinsiyet değişikliği gibi geri dönüşü olmayan ve kişinin hayatını derinden etkileyen bir karar için kanun koyucu, kişinin ergin olmasını aramıştır. Davacının dava tarihi itibarıyla 18 yaşını tamamlamış olması gerekir. Bu durum, nüfus kaydı ile ispatlanır (Madde 2, Madde 5, Madde 15 - Delil 8).
b. Bekâr Olma: Kanun, cinsiyet değişikliği izni talep eden kişinin bekâr olmasını şart koşmuştur. Bu şartın amacı, mevcut bir evlilik birliğinin cinsiyet değişikliği nedeniyle doğurabileceği karmaşık hukuki sorunların (evliliğin akıbeti vb.) önüne geçmektir. Kişinin bekâr olup olmadığı da nüfus kaydı ile tespit edilir (Madde 2, Madde 5, Madde 15 - Delil 8). Evli bir kişinin bu davayı açmadan önce evliliğini sona erdirmesi gerekmektedir.
c. Transseksüel Yapıda Olma: Kanun, davacının "transseksüel yapıda" olmasını aramaktadır. Transseksüellik, kişinin biyolojik cinsiyeti ile kendisini ait hissettiği cinsiyet kimliği arasında sürekli ve kalıcı bir uyumsuzluk bulunması durumudur. Bu durum, tıbbi bir değerlendirmeyi gerektirir ve mahkeme bu konuda uzman bilirkişi (psikiyatri, endokrinoloji, üroloji/jinekoloji uzmanlarından oluşan bir heyet) görüşüne başvurur. İşbu Dilekçe'de müvekkilin transseksüel bir birey olduğu belirtilmiştir (Madde 2).
d. Cinsiyet Değişikliğinin Ruh Sağlığı Açısından Zorunluluğu: Kanunun aradığı en önemli şartlardan biri, talep edilen cinsiyet değişikliğinin kişinin ruh sağlığı açısından "zorunlu" olmasıdır. Bu, değişikliğin keyfi bir tercih olmayıp, kişinin psikolojik bütünlüğünü ve sağlığını korumak için tıbben gerekli olduğunun tespitini ifade eder. Bu zorunluluk halinin varlığı, yine resmi bir sağlık kurulu raporu ile saptanacaktır (Madde 3.1, Madde 6, Madde 7, Madde 15 - Delil 9). Mahkeme, bu raporu alması için davacıyı tam teşekküllü bir eğitim ve araştırma hastanesine sevk eder.
e. Resmi Sağlık Kurulu Raporu: Yukarıda belirtilen transseksüel yapıda olma ve değişikliğin ruh sağlığı açısından zorunlu olma koşullarının, TMK m. 40/1 uyarınca bir eğitim ve araştırma hastanesinden alınacak resmi sağlık kurulu raporu ile belgelendirilmesi şarttır. Bu rapor, alanında uzman hekimlerin (psikiyatrist, endokrinolog, genetik uzmanı, plastik cerrah, ürolog/kadın hastalıkları ve doğum uzmanı gibi) detaylı incelemeleri ve değerlendirmeleri sonucunda hazırlanır. Rapor, davacının durumu hakkında mahkemeye bilimsel ve objektif veri sunar ve mahkemenin kararında belirleyici rol oynar (Madde 7, Madde 15 - Delil 9). İşbu Dilekçe'de de bu raporun alınması talep edilmektedir.
Önemli Not: TMK m. 40'ta 2017 yılında yapılan değişiklikten önce, izin verilebilmesi için ayrıca kişinin "üreme yeteneğinden sürekli biçimde yoksun bulunması" şartı aranmaktaydı. Ancak Anayasa Mahkemesi'nin 29 Kasım 2017 tarihli ve E.2017/130, K.2017/165 sayılı kararı ile bu şart Anayasa'ya aykırı bulunarak iptal edilmiştir. Dolayısıyla mevcut durumda üreme yeteneğinden yoksunluk, izin davası için bir şart değildir.
IV. Yargılama Usulü ve İspat
a. Usul: Dava, HMK'daki genel yargılama usullerine tabidir. Mahkeme, dava dilekçesini aldıktan sonra gerekli tebligatları yapar, tarafların delillerini toplar ve duruşmalar yapar.
b. İspat Yükü: TMK m. 40/1'de aranan şartların varlığını ispat yükü davacı üzerindedir.
c. Deliller: Davada en önemli delil, eğitim ve araştırma hastanesinden alınacak resmi sağlık kurulu raporudur (Madde 15 - Delil 9). Bunun yanı sıra, davacının yaşını ve medeni halini gösteren nüfus kayıtları (Madde 15 - Delil 8), tanık beyanları (davacının cinsiyet kimliği konusundaki beyanlarını ve sosyal yaşantısını desteklemek amacıyla) (Madde 15 - Delil 1), uzman görüşleri (Madde 15 - Delil 5), bilirkişi incelemesi (Madde 15 - Delil 2) ve diğer her türlü yasal delil (yemin, keşif vb.) (Madde 15 - Delil 3, 4) kullanılabilir. İşbu Dilekçe ekinde sunulan delil listesi de bu çeşitli delillere işaret etmektedir (Madde 14).
d. Adli Yardım Talebi: Davacının yargılama giderlerini (harç, tebligat gideri, bilirkişi ücreti vb.) ve vekalet ücretini karşılayacak maddi gücü yoksa, HMK m. 334 vd. hükümleri uyarınca adli yardım talebinde bulunabilir. Adli yardım talebinin kabulü halinde, davacı bu giderlerden geçici olarak muaf tutulur. İşbu Dilekçe'de de adli yardım talebinde bulunulmuştur (Madde V, Madde 12.2). Talebin kabulü için davacının mali durumunu gösterir belgeleri (fakirlik belgesi, gelir durumunu gösterir belgeler vb.) mahkemeye sunması gerekir.
V. Mahkeme Kararı ve Sonuçları
a. Davanın Kabulü: Mahkeme, yapılan yargılama sonucunda TMK m. 40/1'de aranan tüm şartların gerçekleştiği kanaatine varırsa, davanın kabulüne ve davacıya cinsiyet değiştirme ameliyatı yapılmasına izin verilmesine karar verir (Madde 12.1, Madde 12.4). Bu karar, kesinleşmesiyle birlikte davacıya cinsiyet değiştirme ameliyatı olma hakkı tanır. Ancak bu karar, tek başına nüfus kaydının değiştirilmesi için yeterli değildir.
b. Davanın Reddi: Mahkeme, aranan şartlardan bir veya birkaçının eksik olduğu kanaatine varırsa (örneğin, sağlık kurulu raporunun olumsuz gelmesi, yaş veya bekârlık şartının sağlanmaması gibi), davayı reddeder. Red kararına karşı kanun yollarına (istinaf, temyiz) başvurulabilir.
VI. İzin Sonrası Süreç: Nüfus Kaydının Düzeltilmesi (TMK m. 40/2)
Mahkemeden alınan izne dayanılarak cinsiyet değiştirme ameliyatı gerçekleştikten sonra, sürecin ikinci ve son aşamasına geçilir: Nüfus sicilindeki cinsiyet ve buna bağlı olarak isim kaydının değiştirilmesi.
a. Yeni Rapor: Davacı, izin kararına dayanarak geçirdiği ameliyatın, cinsiyet değiştirme amacına ve tıbbi yöntemlere uygun olarak yapıldığını belgeleyen yeni bir resmi sağlık kurulu raporu almalıdır. Bu rapor, ameliyatın başarıyla tamamlandığını ve fiziksel değişimin gerçekleştiğini teyit eder.
b. Nüfus Kaydının Düzeltilmesi Talebi: Davacı, ilk izin kararını veren mahkemeye, ameliyatın yapıldığını belgeleyen yeni sağlık kurulu raporu ile başvurarak nüfus sicilinde gerekli düzeltmenin (cinsiyet ve isim değişikliği) yapılmasını talep eder. Bu talep, ayrı bir dava şeklinde olabileceği gibi, ilk davanın devamı niteliğinde de ileri sürülebilir (uygulama farklılık gösterebilir).
c. Mahkeme Kararı: Mahkeme, sunulan raporu yeterli gördüğü takdirde, nüfus sicilindeki cinsiyet kaydının ve talep edilmişse ismin değiştirilmesine karar verir. Bu kararın kesinleşmesiyle birlikte ilgili Nüfus Müdürlüğü gerekli düzeltmeleri yapar ve kişinin hukuki cinsiyeti, sahip olduğu cinsiyet kimliği ile uyumlu hale getirilir.
SONUÇ
Türk Hukuku, TMK m. 40 ile bireylerin cinsiyet kimliklerine uygun bir hukuki statüye kavuşmaları için yasal bir yol sunmaktadır. Bu yol, mahkemeden alınacak bir izinle başlayan ve başarılı bir ameliyat sonrası nüfus kaydının düzeltilmesiyle tamamlanan iki aşamalı bir süreçtir. Sürecin merkezinde, kişinin 18 yaşını doldurmuş, bekâr olması, transseksüel yapıda bulunması ve bu değişikliğin ruh sağlığı açısından zorunlu olduğunun bir eğitim ve araştırma hastanesinden alınacak resmi sağlık kurulu raporuyla belgelenmesi yer almaktadır. İşbu Dilekçe de, bu sürecin ilk ve en önemli adımı olan izin davasının açılmasına yönelik usuli bir belge niteliğindedir. Cinsiyet değişikliğine izin davası, bireyin maddi ve manevi varlığını geliştirme hakkının somut bir tezahürü olarak, temel hak ve özgürlüklerin korunması açısından büyük önem taşımaktadır.
T.C.
...
SULH HUKUK MAHKEMESİNE
DAVACI : TC:
Adresi:
VEKİLİ : Av.
DAVALI : Hasımsız
KONU : Cinsiyet değişikliğine izin verilmesi talebidir.
AÇIKLAMALAR :
I. MÜVEKKİL HAKKINDA BİLGİ:
Müvekkilim _._.20_ doğumlu olup, 18 yaşını doldurmuş, nüfusta ... cinsiyetinde kayıtlı, bekar ve transseksüel bir bireydir.
II. DİLEKÇE ÖZETİ:
Aşağıda ayrıntılı olarak açıklanan dava konusu olayların maddeler halindeki kısa özetidir:
1. Müvekkilimin ruh ve bedensel gerçekleri gereği cinsiyet değişikliği talebine izin verilmesi gerekmektedir.
2. ...
III. USULE İLİŞKİN AÇIKLAMALAR:
1. ...
2. ...
IV. ESASA İLİŞKİN VAKIALAR VE HUKUKİ AÇIKLAMALAR:
Esasa ilişkin vakıaların ve hukuki iddialarımızın ayrıntılı açıklamalarıdır:
1. Müvekkilim cinsiyetini değiştirmek istemekte olup, işbu talebinde hukuken aranan koşulları sağlamaktadır.
2. Müvekkilim 18 yaşını doldurmuş, bekar ve transseksüel bir bireydir.